مقدمه

روان‌شناسان برای شناسایی عوامل پیش‌بینی کننده­ی عملکرد تحصیلی تاکنون  متغیر های زیادی را مورد بررسی قرار داده اند(پرموزیک و فورنهام^[1]، 2003؛ نریمانی، عباسی، ابوالقاسمی و احدی، 1392). یکی از بحث‌ها، ارتباط بین سه حوزه شناخت، هیجان و انگیزش در خصوص عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان است.  از لحاظ شناختی ارزیابی‌هایی که دانش‌آموزان از تجارب آموزشی دارند در عملکردتحصیلی آنان اثرگذار است(آستین، اسیگورا، ساکس و کورن^[2]،2002؛ نریمانی و سلیمانی، 1392). یکی از مواردی که مورد توجّه قرار گرفته  این است که تحصیل برای دانش‌آموزان چه معنایی دارد(لوین و کاریتون^[3]،1998). منظور از معنا در اینجا اشاره به دلالت درونی تحصیل برای دانش‌آموز است. برای بعضی از دانش‌آموزان تحصیل ممکن است به عنوان راهی برای رسیدن به یک حرفه و برای دیگری به عنوان یک منبع فشار محسوب شود(هندرسون -کینگ و اسمیت^[4]،2006).

براساس تحلیل عاملی مولفه­های اصلی، 10 عامل معنا از تحصیل به دست آمده است که عبارتند از : حرفه (تحصیل یعنی آمادگی برای حرفه و راهی برای رسیدن به یک شغل)، استقلال (تحصیل فرصتی برای رشد)، آینده (کشف مسیر زندگی و طرحی برای آینده)، یادگیری (فرصتی برای مواجهه با ایده‌های نو)، ارتباط (فرصتی برای ایجاد دوستی‌ها)، دنیای پیرامون (ایجاد تغییر در دنیای پیرامون)، رشد خویشتن (فرصتی برای خودشناسی)، گام بعدی (مرحله‌ای مثل مراحل قبلی تحصیلی)، فشار (تحصیل یعنی منبع فشار)، رهایی (تحصیل یعنی گریز از موقعیت‌های پرتنش بزرگسالی (هندرسون –کینگ و همکاران،  2006؛ هندرسون-کینگ و میتچیل^[5]،2011). در پژوهشی در ارتباط با مقایسه‌ی معنای تحصیل در بین دانشجویان موفق و ناموفق نشان داده شد که از بین 10 مولفه معنی تحصیل، در سه مولفه حرفه، فشار روانی و رهایی بین این دو گروه تفاوت وجود دارد(عیسی زادگان، حسنی و احمدیان،1388 ). براساس نظر آستین(1993) معنا از تحصیل در بین دانش‌آموزان از دوران مدرسه آغاز می‌شود. واینر^[6] (1999) نشان داد که تحصیل برای عده‌ای تجربه‌ی یک حس نظم، هدف در زندگی و یک حس امید در مواجهه با نگرانی‌ها مهیا می‌سازد. یافته‌های جدید نشان می‌دهد که معانی تحصیل با استرس ادراک شده، خوش‌بینی و سبک‌های مقابله دانش‌آموزان رابطه دارد(کرایپل^[7] و هندرسون-گینک،2010). پژوهشگران بر این نکته تاکید می‌کنند که افراد امیدوار و خوش بین، اطمینان کامل دارند که به اهداف آینده شان خواهند رسید (کوین^[8]، 2009؛ برجیس، حکیم‌جوادی، طاهر، غلامعلی لواسانی و حسین خانزاده، 1392). طبق مفهوم سازی اسنایدر^[9] (1991) امید یک ساختار شناختی – انگیزشی است که از تعامل دو مؤلفه­ی کارگزار موفق و گذرگاه‌ها حاصل می‌شود. نتایج نشان می‌دهد که سطوح بالای امید با میانگین تحصیلی بالا (اسنایدر، شوری، چیوانس، پولورس، ادامس و ویکلاند^[10]، 2002)، با راهبردهای مقابله مساله مدار (فرانکن و براون^[11]،1996؛ فلیسون^[12]،2004)، با میانگین نمرات تحصیلی ورزشکاران (کوری^[13]، اسنایدر،کوک^[14]، رابی و رم^[15]، 1997؛ پیترسون و لوتانس^[16]، 2003) و با پیشرفت در مدرسه (اسنایدر، لوپز^[17]، شوری، راند و فیلدمن^[18]،2003) رابطه‌ی مثبت دارد. کلی^[19] (2007) در بررسی رابطه­ی امید، عملکرد اجرایی، توانایی های هیجانی–رفتاری با عملکرد تحصیلی در دانش‌آموزان 12-10 ساله نشان داد، 74 درصد از اثرات کُلّی نقص در عملکرد تحصیلی از امید تأثیر می پذیرد.

مطابق با مدل کارور وشی رر، خوش‌بینی- بدبینی به ترتیب، اشاره به انتظار پیامدهای مثبت و منفی از آینده دارد(چانگ، ساناو یانگ^[20]، 2003). نتایج متعدد نیز ارتباط خوش‌بینی با بهزیستی، سلامت، رضایت از زندگی را نشان داده است(روش^[21] و شی رر، 2003). کارور، شی رر و سگراستروم^[22](2010) معتقدند افراد خوش بین از رسیدن به هدف اطمینان دارند و افراد بدبین در رسیدن به هدف و شرایط مشابه شک دارند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که خوش‌بینی بالا، آشفتگی و اضطراب کمتری را در انتهای ترم تحصیلی پیش‌بینی می‌کند (بریست^[23]، شی رر و کارور، 2002).  رابطه‌ی خوش‌بینی تحصیلی در چندین مطالعه با عملکرد تحصیلی تایید شده است (هوی، تارتر^[24] و هوی، 2006 ؛ هوی و اسمیت، 2007). در کُل افراد خوش بین در شناسایی و پیگیری هدف‌ها، مصرترند(کاردیمایس^[25] ،2007). میزان امید با نسبت مشروط شدن و فارغ التحصیلی نیز رابطه دارد (کول و دراویس^[26]، 2008). علاوه بر توانایی شناختی، عوامل دیگری مثل عزت نفس، امید و جهت­مندی نسبت به زندگی در عملکرد تحصیلی اثر گذار است(لی سون، سیروچی و هیون^[27]، 2008). بر اساس مبانی نظری ذکر شده هدف پژوهش حاضر بررسی رابطه ی بین امید، خوش‌بینی و معنای تحصیل با عملکرد تحصیلی در بین دانش‌آموزان دوره پیش دانشگاهی است. بر اساس یافته‌ها و شواهد موجود، فرضیه های زیر تدوین و مورد بررسی قرار گرفت:

1-     بین معنای تحصیل، امید و خوش‌بینی با عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان دوره پیش دانشگاهی رابطه وجود دارد.

2-      معنای تحصیل، امید و  خوش‌بینی، عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان دوره پیش دانشگاهی را پیش‌بینی می‌کند.

روش

پژوهش حاضر توصیفی از نوع همبستگی است.

جامعه، نمونه و روش نمونه‌گیری: جامعه‌ی آماری، شامل کلیه­ی دانش‌آموزانی است که در دوره‌ی پیش دانشگاهی شهر ارومیه در سال تحصیلی 90-89 مشغول به تحصیل بودند. تعداد کل دانش‌آموزان دوره پیش دانشگاهی 3097  نفر است که از این تعداد 1096 نفر پسر و 2001 نفر دختر بود. برای برآورد حجم نمونه از جدول کرجسی- مورگان و برای انتخاب نمونه از روش نمونه‌گیری تصادفی چند مرحله‌ای استفاده شد. ابتدا فهرستی از مدارسی که در آنها دانش‌آموزان دوره‌ی پیش دانشگاهی مشغول به تحصیل بودند از اداره ی کل آموزش و پژوهش استان تهیه شد که شامل 17 مدرسه (9 مدرسه دخترانه و 8 مدرسه پسرانه) بود. از این میان، 3 مدرسه‌ی پسرانه و 4 مدرسه‌ی دخترانه انتخاب شد. از هرکدام از مدارس یک کلاس به صورت تصادفی شامل 30 دانش‌آموز انتخاب شد و در نهایت 337 پرسشنامه (136 پسر و 201 دختر ) بررسی گردید. برای تجزیه وتحلیل داده‌ها از ضریب همبستگی و رگرسیون گام به گام استفاده شد. برای جمع‌آوری داده‌های مورد نیاز از ابزارهای زیر استفاده شده است:

الف) مقیاس امید (HS)^[28]: این مقیاس را برای تعیین میزان امید اسنایدر(1991) ساخته است. دارای 12 آیتم است که 8 آیتم آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. 4 آیتم آن مربوط به مولفه کارگزار و 4 آیتم دیگر مربوط به مولفه گذرگاه است. آزمودنی با استفاده از یک مقیاس پنج درجه­ای از(کاملاً مخالفم تا کاملاً موافقم) توافق خود را با هریک از آیتم ها نشان می‌دهد. کاشدن^[29] و همکاران(2002) ضریب آلفای 82/0 برای کل مقیاس و برای ابعاد کارگزار و گذرگاه به ترتیب 81/0 و 66/0 گزارش کرده‌اند. در ایران پایایی این مقیاس بر روی 100 نفر از دانشجویان انجام شده که ضرایب آلفای کرونباخ برای مولفه کارگزار 71/0 و برای گذرگاه 67/0 به دست آمده است و روایی مقیاس به وسیله‌ی روش روایی همزمان محاسبه شده که روایی همزمان مقیاس امید با مقیاس ناامیدی بک81/0- گزارش شده است( شیرین زاده و میر جعفری، 1385).

ب) آزمون تجدید نظر شده جهت مندی زندگی(R-LOT)^[30]: این آزمون را شی رر و کارور(1985) تهیه کرده‌اند. دارای 10 آیتم است که 6 آیتم آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. 3  آیتم مربوط به جملات منفی و 3 آیتم مربوط به جملات مثبت است. آزمودنی با استفاده از یک مقیاس پنج درجه­ا­ی از(کاملاً مخالفم تا کاملاً موافقم) توافق خود را اعلام می‌کند. کیوا ماکی^[31] و همکاران (2005) ضریب آلفای 65/0 برای مقیاس خوش‌بینی و 72/0 برای مقیاس بدبینی، اکانر و کاسدی^[32](2007) ضریب آلفای 80/0 را برای کل آزمودنی­ها گزارش کرده‌اند. در ایران نسخه اولیه ی این آزمون در اصفهان هنجاریابی و اعتبار یابی شد که اعتبار و روایی بالایی گزارش شده است. پایایی کل آزمون بر اساس آلفای کرونباخ74/0 و روایی با استفاده از روش وابسته به ملاک محاسبه شده که بین خوش‌بینی با افسردگی65/0- و با خود تسلط یابی73/0 گزارش شده است (کجباف، عریضی و خدا بخشی، 1385). در مطالعه‌ای دیگر ضریب آلفای آزمون با فاصله ده روز به روش بازآزمایی 70/0 گزارش شده است(گودرزی،1381).

ج) پرسشنامه معنای تحصیل (MOE )^[33]: این پرسشنامه را برای اندازه گیری معنای تحصیل هندرسون–کینگ و اسمیت(2006) طراحی کرده است. 86 گویه دارد که شامل10 مولفه است. هر مولفه معنای خاصی از تحصیل را نشان می‌دهد و کسب بیشترین نمره در هر کدام از این مولفه‌ها نشان دهنده اولویت آن معنا از جانب فرد است. مولفه‌های این پرسش‌نامه عبارتند از: حرفه (11 گویه)، استقلال(5 گویه)، آینده(3 گویه)، یادگیری(10 گویه)، خود(11 گویه)، گام بعدی(3 گویه)، اجتماعی(12 گویه)، دنیای پیرامون(8 گویه)، فشار روانی(12 گویه)، رهایی(11 گویه). پاسخ به گویه‌ها در یک مقیاس لیکرتی شامل خیلی کم، کم، متوسط، زیاد و خیلی زیاد صورت می‌گیرد که به ترتیب نمره های 5،4،3،2،1 به هر نوع گزینه اختصاص می یابد. پایایی این پرسشنامه بر اساس آلفای کرونباخ از 77/0 تا 91/0 گزارش شده است (عیسی زادگان و همکاران،1388). برای بررسی پایایی کل آزمون قبل از اجرا روی نمونه اصلی، در یک نمونه 40 نفری اجرا شد که مقدار ضریب آلفای کرونباخ 79/0به دست آمد.

د) عملکرد تحصیلی: برای سنجش عملکرد تحصیلی از معدل ترم گذشته دانش‌آموزان استفاده شد.

نتایج

جدول 1میانگین ، انحراف استاندارد و همبستگی بین متغیرهای مورد پژوهش را نشان می‌دهد.

جدول 1. میانگین، انحراف استاندارد و همبستگی بین متغیرهای مورد پژوهش

**P<01/0      *P<05/0

میانگین و انحراف استاندارد متغیرهای بررسی شده و زیر مقیاس های آنها در کل نمونه و همچنین ضرایب همبستگی بین متغییرها در جدول 1 نشان داده شده است. با توجه به نتایج ارائه شده در جدول 1، بین امید، خوش‌بینی و معنای تحصیل با عملکرد تحصیلی رابطه‌ی مثبت و معناداری وجود دارد. جدول 2 و 3 تحلیل رگرسیون گام به گام امید، خوش بینی و معنای تحصیل با عملکرد تحصیلی را نشان می‌دهد.

جدول 2. خلاصه مدل رگرسیون ، تحلیل واریانس و مشخصه های آماری متغیرهای امید ، خوش بینی و معنا تحصیل بر عملکرد تحصیلی

جدول 3. ضرایب رگرسیون استاندارد و غیر استاندارد برای متغیرهای امید ، معنای تحصیل و خوش‌بینی

بر اساس نتایج جداول 3 ، F مشاهده شده معنادار است  و از کل مقدار 6/25 درصد ضریب تبیین متغیر ملاک، 8/19 درصد به وسیله متغیر امید و 4/4 درصد به وسیله متغیر خوش بینی، 5/1 درصد به وسیله متغیر معنای تحصیل تبیین می‌شود و بقیه تغییرات متغیر ملاک از طریق متغیرهای دیگری که در این پژوهش در نظر گرفته نشده اند تبیین می‌شود. بنابراین چنین استنباط می‌شود که متغیرهای امید، خوش بینی و معنای تحصیل با بتای (445/0، 310/0 و 110/0) دارای سهم معناداری در پیش‌بینی تغییرات عملکرد تحصیلی است.

بحث و نتیجه‌گیری

هدف پژوهش حاضر پیش‌بینی متغیر عملکرد تحصیلی به کمک معنای تحصیل، امید و خوش‌بینی بود. نتایج تحلیل رگرسیون نشان داد این متغیرها 6/25 درصد از واریانس متغیر ملاک را تبیین کردند. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که بین امید، خوش‌بینی و معنای تحصیل با عملکرد تحصیلی رابطه‌ی مثبت معناداری وجود دارد.  نتایج حاصل از این پژوهش در ارتباط با رابطه‌ی امید با عملکرد تحصیلی با پژوهش‌های اسنایدر و همکاران (2000) ، پترسون و لوتانس(2003)، کلی(2007) هم خوانی دارد. آنها نیز دریافتند که امید، عملکرد تحصیلی را پیش‌بینی می‌کند. آنها هم چنین نشان دادند که 74 درصد از اثرات کلی نقص در عملکرد تحصیلی از متغیر امید تاثیر می پذیرد.در تبیین یافته‌های فوق می‌توان گفت افراد با امید بالا برای رسیدن به هدف به عنوان یک کارگزار از گذرگاه‌های متفاوتی استفاده می‌کنند و به نظر می‌رسد بیشتر بر مسائل متمرکز هستند و مقابله‌ی اجتنابی کمتری نسبت به افراد ناامید دارند. همچنین می‌توان گفت: دانش‌آموزان دارای سطوح امید بالاتر از انگیزش زیادی برای پیشرفت برخوردار بوده و در طول تحصیل علاوه بر افزایش معلومات خویش مسائل موجود در راه تحصیل را چالشی در نظر می‌گیرند که قابل حل است.

در ارتباط با رابطه‌ی خوش‌بینی و عملکرد تحصیلی نتایج حاصل از این پژوهش با یافته‌های کارور و شی رر(2002)، برد^[34]،هوی و هوی(2010) هم سو است. مطابق با نظریه‌ی خودتنظیمی بندورا، انتظارات پیامدهای مطلوب موجب می‌شود افراد تلاش شان را برای به تحقق پیوستن یک هدف پیشین تجدید کنند. سلیگمن^[35]، شولمن^[36]، دی روبیس و هولون^[37](1999) نشان دادند، این باور که فرد موفق خواهد شد منجر به بیش آموزی و این باور که فرد شکست خواهد خورد منجر به کم آموزی می‌شود. بنابراین می‌توان گفت دانش‌آموزانی که خوش بین هستند، معتقدند یک پیامد تحصیلی دست یافتنی است چرا که آنها مطمئن هستند آن پیامد هنوز قابل دست یابی خواهد بود.  از سوی دیگر نتایج نشان دادکه بین امید و خوش‌بینی دانش‌آموزان پیش‌دانشگاهی رابطه معناداری وجود دارد. این نتایج با پژوهش های انجام شده در خصوص رابطه بین امید و خوش‌بینی به طور کلی هم خوان است. تقریباً تمام یافته‌های مرتبط با امید، با خوش‌بینی هم مرتبط هستند(آسپین وال و لیف^[38]،2002). با توجه به مباحث فوق، می‌توان گفت دانش‌آموزانی که امید بالایی دارند نسبت به دست‌آوردهای آینده خوش بین خواهند بود. آنها با دیده‌ی خوش‌بینی به چالش های موجود خواهند نگریست و در رویارویی با مشکلات به جای اینکه دلسرد شده و تسلیم موقعیت شوند تلاش خواهند کرد که مسائل را به نحو مناسب حل و فصل کنند.

از جمله یافته‌های دیگر پژوهش این بود که بین معنای تحصیل با عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان پیش دانشگاهی رابطه‌ی معناداری به دست آمد. از بین 10 مولفه معنای تحصیل، معنی یادگیری با (61/0=r) بالاترین همبستگی را با عملکرد تحصیلی داشت. در این خصوص پژوهش خاصی که رابطه‌ی این دو متغیر را نشان دهد یافت نشد و پژوهش‌هایی که درباره‌ی معنای تحصیل انجام شده هم سو با نتایج حاضر نیستند. به عنوان مثال نتایج پژوهش فیلدمن و نیوکامب (1969 ، به نقل از هندرسون – کینگ و اسمیت ، 2006) نشان می‌دهد که معنی «حرفه» از بین 10 معنای تحصیل، بالاترین رتبه را در بین دانشجویان سال اول نسبت به سال آخری‌ها داشته است. بایز^[39] (2002 نقل از هندرسون ـ کینگ و اسمیت، 2006) نشان داد که دانشجویان ترم اول، ورود به دانشگاه را به عنوان یک منبع کمک مالی در آینده برای والدین خود می دانند. حال آن که در پژوهش حاضر مولفه­ی یادگیری بالاترین رتبه را به خود اختصاص داده است. شاید در تبیین آن چنین بتوان گفت که تأکید بیشتر بر قبولی در کنکور باعث شده است که مولفه یادگیری مورد توجّه بیشتری قرار بگیرد، چرا که این مولفه می‌تواند قبولی در دانشگاه را در بین دانش‌آموزان پیش دانشگاهی تضمین کند. در این پژوهش معنای تحصیل به طور کُلّی و مولفه‌های حرفه، استقلال، آینده، یادگیری و دنیای پیرامون با امید رابطه‌ی مثبت و معنادار و بین فشار روانی و رهایی با امید رابطه منفی و معناداری نشان داد. باز از بین مولفه‌ها، مولفه یادگیری با (46/0=r) بالاترین همبستگی را با نمره‌ی امید دانش‌آموزان پیش دانشگاهی داشت. لذا با توجه به نتایج به دست آمده می‌توان گفت افزایش ابعاد عاطفی درگیر در امر آموزش از جمله امید، بر ابعاد شناختی دانش‌آموزان می‌تواند تأثیر مثبت داشته باشد. همان طوری که نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد با افزایش سطح امید میزان تفسیر مثبت از ادامه تحصیل در بین دانش‌آموزان افزایش می‌یابد. نتایج در پژوهش حاضر نشان داد که امید، خوش بینی و معنای تحصیل توانستند 6/25 از تغییرات مربوط به عملکرد تحصیلی را تبیین و پیش‌بینی کنند. در توجیه این یافته‌ها می‌توان چنین گفت که مسائل شناختی و عاطفی درگیر در امر تحصیل، بر پیشرفت و ارتقای علمی دانش‌آموزان بسیار مؤثر بوده و در کنار امور آموزشی باید به عواطف و احساسات دانش‌آموزان نیز توجّه ویژه شود. در کُل نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد علاوه بر عوامل عاطفی و هیجانی درگیر در آموزش، بعد شناختی یادگیرنده نیز ممکن است تحت تاثیر انتظارات آینده قرار گیرد. یکی از آن عوامل شناختی «معنی از امر تحصیل» است. دانش‌آموزانی که قصد ادامه تحصیل دارند، معنای خاصی از این منظور دارند و اهداف خاصی را نیز در راستای آن دنبال می‌کنند. دیدگاه تحصیلی و معنی از تحصیل در واقع می‌تواند بخشی از سیستم شناختی و دیدگاه آنها قبل از ورود به دانشگاه را منعکس سازد. این نیز ممکن است پردازش اطّلاعات آنان از محیط آموزشی بعد از دبیرستان را تحت تأثیر قرار داده و متعاقباً رفتار تحصیلی و جهت مندی های انگیزشی شان را متاثر سازد.  از آن جایی که پژوهش حاضر در یکی از شهرهای ایران صورت گرفته است و تنها محدود به دانش‌آموزان متوسطه است، لذا تعمیم نتایج به سایر مناطق و مراجع باید با احتیاط انجام گیرد. جدید بودن ابزارسنجش معنای تحصیل و نبود یک بررسی دقیق از لحاظ روان سنجی و از سوی دیگر نبود سابقه‌ی پژوهشی در خصوص معنای تحصیل در داخل و خارج از جمله محدودیت‌های این پژوهش است.شاید بتوان با فهم از معنی تحصیل از منظر دانش‌آموزان، جهت‌مندی‌های انگیزشی و ارزشی آنها را بهتر شناخت.این پژوهش را می‌توان در سطوح بالاترتحصیلی نیز مورد بررسی ومقایسه قرار داد. اگر این مقایسه بین معلمین و دانش‌آموزان صورت گیرد ممکن است به نتایج جالب توجهی دست یافت. درکُل توجه بیشتر به این مسئله و برخورد کارشناسانه می‌تواند برای حل معضلات آموزشی فراگیران اثر گذار باشد.