مقدمه

اضطراب^[1] وجه لاینفک زندگی انسان است. امّا، همین امر می‏تواند تیغ دو لبه‏ی سازش‏یافتگی یا سازش‏نایافتگی آدمی تلقی شود. با آن که بدون اضطراب نمی‏توان زندگی انسان را تصور کرد، امّا در مورد وجه مرضی آن نیز تلاش‏های زیادی برای درمان صورت می‏گیرد و زمان و هزینه‏های زیادی برای افراد به دنبال دارد (سادوک و سادوک^[2]، 2001؛ ترجمه‏ی پورافکاری، 1390). اضطراب امتحان^[3] یکی از انواع اضطراب مدرسه است، که به عنوان یک پدیده‏ی مهم و متداول آموزشی، رابطه‏ی تنگاتنگی با عملکرد و پیشرفت تحصیلی دانش‏آموزان دارد. این اضطراب یکی از متغیرهای شناختی- هیجانی بسیار مهمی است که پژوهش‌های زیادی را به خود اختصاص داده است (هیل و ویگفیلد[4]، 1984). براساس گزارش انجمن اضطراب امتحان آمریکا^[5] (2010)، شیوع اضطراب امتحان شدید در بین دانش‏آموزان دبیرستانی تقریباً 15 الی 20 درصد است. این دانش‏آموزان از عملکرد پایین در امتحان، مشکل در درک و فهم آموزش‌ها، و عملکرد ضعیف در سایر زمینه‏ها، رنج می‏برند (به نقلِ هاریسون^[6]، 2011). در واقع اضطراب امتحان پدیده‏ی گسترده‏ای است که با عملکرد مختل در امتحانات تحصیلی همراه است و می‏توان آن را رایج‏ترین و پایدارترین ترس در میان دانش‏آموزان دانست (گانزن‏مولر^[7]، 2006؛ اورباخ، لندسلی، و گری^[8]، 2007). اضطراب امتحان به واسطه‏ی بیم، هراس و نشخوار ذهنی از طریق شکست بالقوه‏ای که در خلال موقعیّت امتحان تجربه می‏شود و ترس از ارزیابی منفی در حیطه‏ی تحصیلی مشخص می‏گردد (هال^[9]، 2005؛ لاوسون^[10]، 2006). زلُمک^[11] (2007) اضطراب امتحان را الگوی ترسی خاص و متمرکز در پاسخ به موقعیّت ارزیابی عملکرد دانش‏آموز می‏داند. دانش‏آموزان دارای اضطراب امتحان بالا، نسبت به دانش‏آموزان کمتر مضطرب، تمایل ضعیف‏تری برای انجام تکلیف و امتحان دارند. آنها توجه خود را به فعالیّت‏های نامربوط به تکلیف، اشتغال فکری همراه با نگرانی، انتقاد از خود و نگرانی‏های جسمانی نموده و در نتیجه توجه کمتری به کوشش‏های تکلیف‏محور دارند؛ که این امر سبب کاهش عملکرد آنان می‏شود (واین^[12]، 1980؛ به نقل از لاوسون، 2006).

تاکنون روش‌های مختلفی برای درمان اضطراب امتحان به‌کار گرفته شده است که از آن جمله می‏توان به بازخورد زیستی، آموزش تن‏آرامی، حساسیت‏زدایی منظم، مدیریت اضطراب، سرمشق‏گیری، آموزش شناختی-توجهی، اصلاح رفتاری-شناختی، آموزش مهارت‌های مطالعه، و ...، اشاره نمود. ارگن^[13] (2003) در مطالعه‏ای به این نتیجه رسیده است که از موثرترین مداخله‏ها در زمینه‏ی اضطراب امتحان، ترکیبی از رویکردهای رفتاری یا شناختی همراه با رویکردهای مهارت‏آموزی است. نتایج حاصل از برخی پژوهش‌ها و مطالعات فراتحلیل‏ها نیز در دو دهه‏ی اخیر نشان داده است که مداخلات شناختی-رفتاری به دلیل تأثیری که روی کاهش هر دو مولّفه‏ی نگرانی و هیجان‏پذیری اضطراب و افزایش عملکرد تحصیلی داشته‏اند، حمایت‏های تجربی قوی دریافت کرده‏اند (ابوالقاسمی، مهرابی‏زاده‏هنرمند، نجاریان، و شکرکن، 1383؛ بیابانگرد، 1386). مداخلات مبتنی بر ذهن‏آگاهی به عنوان یکی از درمان‏های شناختی ـ رفتاری نسل سوّم قلمداد می‏شود. ذهن‏آگاهی شکلی از مراقبه است (اوست^[14]، 2008) که کابات ـ زین^[15] (2003) آن را توجه کردن به شیوه‏ای خاص، هدفمند، در زمان کنونی و بدون قضاوت و پیشداوری تعریف کرده است. در دو دهه‏ی اخیر تعداد زیادی از مداخلات و درمان‏های مبتنی بر ذهن‏آگاهی ظهور کرده است (بائر^[16]، 2006)، که از آن جمله می‏توان به دو روش کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی^[17]  کابات ـ زین (1990) و شناخت‏درمانی مبتنی بر ذهن‏آگاهی^[18] سگال، ویلیامز، و تیزدل^[19] (2002) اشاره کرد که روی تمرین‏های نشستن، مراقبه‏ی قدم زدن و برخی تمرین‏های یوگا تأکید می‏کنند. فنون ذهن‏آگاهی در افزایش آرام‏بخشی عضلانی و کاهش نگرانی، استرس و اضطراب موثر است (کابات ـ زین، 2003). به نظر می‏رسد که مکانیسم اصلی ذهن‏آگاهی خودکنترلی توجه باشد، چرا که متمرکز کردن مکرر توجه روی یک محرک خنثی مثل تنفس، یک محیط توجهی مناسب به وجود می‏آورد (سمپل، رید، و میلر^[20]، 2005). آموزش ذهن‏آگاهی کاهش نشانه‏های اضطراب و افسردگی را به دنبال دارد (اونس، فراندو، فیندلر، استوول، اسمارت، و هاگلین[21]، به نقل از نریمانی، آریاپوران، ابوالقاسمی و احدی، 1391).

چندین مطالعه به بررسی اثربخشی مداخلات و تکنیک‌های مبتنی بر ذهن‌آگاهی و مهارت‌های مطالعه روی اضطراب امتحان پرداخته‏اند که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: لیندن^[22] (1973) در پژوهشی تحت عنوان «تأثیر تمرین مراقبه روی اضطراب امتحان و پیشرفت خواندن دانش‏آموزان»، به این نتیجه رسید که مراقبه‏ی ذهن‏آگاهانه ‏در کاهش اضطراب امتحان و افزایش پیشرفت تحصیلی دانش‏آموزان تأثیر معناداری دارد. فراندو^[23] (2005) در پژوهشی تحت عنوان «استفاده از شناخت‏درمانی مبتنی بر ذهن‏آگاهی در کاهش اضطراب»، به این نتیجه رسید که شناخت‏درمانی مبتنی بر ذهن‏آگاهی در کاهش اضطراب صفت دانشجویان تأثیر معناداری دارد. پترنیتی^[24] (2007) در پژوهشی تحت عنوان «مقایسه‏ی اثربخشی برنامه‏ی مبتنی بر ذهن‏آگاهی با مهارت‌های مطالعه در درمان اضطراب امتحان دانشجویان»، به این نتیجه رسید که هر دو روش در کاهش اضطراب امتحان موثر است، امّا شناخت‏درمانی مبتنی بر ذهن‏آگاهی اثربخشی معنادار بیشتری نسبت به آموزش مهارت‌های مطالعه در کاهش اضطراب امتحان داشت. بوشماین، هاتچینز و پترسون^[25] (2008) در پژوهشی تحت عنوان «تأثیر ذهن‏آگاهی بر کاهش اضطراب امتحان، افزایش مهارت‌های اجتماعی و عملکرد تحصیلی»، که روی 34 نفر از افراد مبتلا به اضطراب امتحان و ناتوانی یادگیری به مدّت پنج هفته به روش شناخت‏درمانی مبتنی بر ذهن‏آگاهی انجام داد، به این نتیجه رسید که این درمان علاوه بر بهبود عملکرد دانشگاهی و افزایش مهارت‌های اجتماعی منجر به کاهش اضطراب امتحان و اضطراب حالت-صفت شد. کدایی (1385) در پژوهشی تحت عنوان «مقایسه‏ی اثربخشی درمان چندوجهی لازاروس و آموزش مهارت‌های مطالعه بر کاهش اضطراب امتحان دانش‏آموزان پسر»، به این نتیجه دست یافت که هر دو روش در کاهش اضطراب امتحان اثربخش می‏باشند و تفاوتی بین دو روش از لحاظ اثربخشی وجود ندارد. صبحی‏قراملکی (1385) در پژوهشی تحت عنوان «بررسی اثربخشی شناخت‏درمانی و آموزش مهارت‌های مطالعه در کاهش اضطراب امتحان و افزایش عملکرد تحصیلی با توجه به مولّفه‏های شخصیّتی» به این نتیجه رسید که هر دو روش شناخت‏درمانی و آموزش مهارت‌های مطالعه در کاهش اضطراب امتحان دانشجویان موثر است. حقانی (1386) در پژوهشی تحت عنوان «بررسی اثربخشی آموزش راهبردهای شناختی و فراشناختی بر کاهش اضطراب امتحان دانش‏آموزان پسر پیش‏دانشگاهی» به این نتیجه رسید که آموزش این راهبردها باعث کاهش اضطراب امتحان دانش‏آموزان می‏شود. مطالعات آلتمایر، و وودوارد^[26] (1981) و مک‏کاشی، پینتریچ، و لین^[27] (1985) نشان داده‏اند که آموزش مهارت‌های مطالعه در کاهش اضطراب امتحان موثر است (به نقل از جانسون^[28]، 2007). دودین^[29] (2008) در پژوهشی به این نتیجه رسید که برای کاهش اضطراب امتحان، استفاده‏ی صرف از روش شناخت‏درمانی کافی نیست، بلکه آموزش روش‌های مطالعه نیز به منظور رشد عملکرد تحصیلی و کاهش اضطراب امتحان ضروری است.

بنابراین، با توجه به پژوهش‌های انجام گرفته و شیوع بالای اضطراب امتحان و از آنجایی که این اضطراب به عنوان یک عامل عمده‏ی بازدارنده در پیشرفت و عملکرد تحصیلی دانش‏آموزان است که هزینه‏های هنگفتی را بر جوامع تحمیل می‏کند، ضرورت بررسی اثربخشی مداخلات درمانی و روانی-آموزشی در کاهش اضطراب امتحان به چشم می‏خورد. همچنین با توجه به این‏که اضطراب امتحان از سنین پایین شروع شده و در خلال سال‏های تحصیل افزایش می‏یابد، روش‌های به‌کار برده شده برای مداخله می‏تواند به عنوان روش‌هایی برای پیشگیری نیز مطرح گردد که در این صورت بررسی اثربخشی آن‏ها می‏تواند به عنوان مقدمه‏ای برای کاربست این فنون و روش‌ها در پیشگیری مورد ملاحظه قرار گیرد. هدف پژوهش حاضر، مقایسه‏ی تأثیر روش‌های آموزشی کاهش استرس مبتنی بر ذهن‏آگاهی و مهارت‌های مطالعه در کاهش اضطراب امتحان دانش‏آموزان پسر مقطع پیش‏دانشگاهی است. نتایج این پژوهش می‏تواند قابل کاربرد برای مسئولان مدارس و به خصوص روان‌شناسان و مشاوران مدرسه باشد.

روش

پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی بوده و از لحاظ روش، آزمایشی است که در آن از طرح پیش‏آزمون-پس‏آزمون چند‏گروهی استفاده شده است.

جامعه، نمونه و روش نمونه‏گیری: جامعه‏ی آماری این پژوهش را کلّیه‏ی دانش‏آموزان پسر مقطع پیش‏دانشگاهی مدارس دولتی شهر شهریار در سال تحصیلی 92-1391 تشکیل می‏دادند. برای انتخاب نمونه ابتدا پرسشنا‏مه‏ی اضطراب امتحان در بین دانش‏آموزان اجرا شد. سپس از بین دانش‏آموزانی که دارای نمرات اضطراب امتحان بالایی بودند (یک انحراف معیار بالاتر از میانگین گروه)، 45 دانش‏آموز به صورت تصادفی انتخاب شده و به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و یک گروه کنترل جایگزین شدند. برای جمع‏آوری داده‏ها از ابزار زیر استفاده شده است:

پرسشنامه‏ی اضطراب امتحان اسپیلبرگر: این پرسشنامه را اسپیلبرگر ساخته که دارای 20 ماده است و سوالات آن به صورت چهارگزینه‏ای (هرگز، گاهی‏اوقات، اغلب و همیشه) مطرح می‏شود. حداقل نمره در این پرسشنامه 20 و حداکثر نمره 80 است. گرفتن نمره‏ی بالا در این پرسشنامه، نشان‏دهنده‏ی اضطراب امتحان بیشتری است. برخلاف مقیاس‏های سنتی اضطراب امتحان، پرسشنامه‏ی اضطراب امتحان اسپیلبرگر بیان می‏کند که نگرانی مولّفه‏ی مهمتری نیست که با عملکرد امتحان تداخل کند، بلکه ترکیبی از نمره‏های نگرانی و هیجان‏پذیری بالا است که بر عملکرد امتحان اثر می‏گذارد. پژوهش‌ها در خصوص روایی و پایایی این پرسشنامه رضایت‏بخش بوده‏اند. این پرسشنامه با مقیاس اضطراب امتحان ساراسون و استوپز (1978) در پسران و دختران به ترتیب 82/0 و 83/0 همبستگی دارد. همچنین همبستگی این پرسشنامه با پرسشنامه‏ی اضطراب حالت-صفت در پسران و دختران به ترتیب برابر با 86/0 و 77/0 گزارش شده است. ضریب آلفای کرانباخ این پرسشنامه در نمونه‏های دختر و پسر بالای 92/0 بوده است. ضرایب پایایی بازآزمایی این پرسشنامه نیز بعد از سه هفته و یک ماه 80/0 گزارش شده است (ریجستر و همکاران، 1991؛ به نقل از ابوالقاسمی، 1382). در پژوهش حاضر نیز،  پایایی این پرسشنامه با استفاده از روش آلفای کرونباخ 82/0 به دست آمد.

روش اجرا: پس از انتخاب نمونه، به شرکت‏کنندگان گروه آزمایشی اوّل، برنامه‏ی کاهش استرس مبتنی ذهن‏آگاهی و به شرکت‏کنندگان گروه آزمایشی دوّم، مهارت‌های مطالعه آموزش داده شد و شرکت‏کنندگان گروه کنترل هیچ‏گونه آموزشی را دریافت نکرده و به روال عادی خود ادامه دادند. خلاصه جلسات آموزشی در زیر ارائه شده است:

خلاصه جلسات آموزشی برنامه‏ی کاهش استرس مبتنی ذهن‏آگاهی: جلسه‏ی اوّل: برقراری ارتباط، تعریف و مفهوم‏سازی، و لزوم استفاده از آموزش ذهن‏آگاهی. جلسه‏ی دوّم: آشنایی با نحوه‏ی تن‏آرامی، آموزش تن‏آرامی برای 14 گروه از عضلات شامل ساعد، بازو، عضلات پشت ساق پا، ران‏ها، شکم، سینه، شانه‏ها، گردن، لب، چشم‏ها، آرواره‏ها و پیشانی. جلسه‏ی سوّم: آموزش تن‏آرامی برای 6 گروه از عضلات شامل دست‏ها و بازوها، پاها و ران‏ها، شکم و سینه، گردن و شانه، آرواره‏ها، پیشانی و لب‏ها و تکالیف خانگی تن‏آرامی. جلسه‏ی چهارم: آموزش ذهن‏آگاهی تنفس: مرور کوتاه جلسه‏ی قبل، آشنایی با نحوه‏ی ذهن‏آگاهی تنفس، آموزش تکنیک دم و بازدم همراه با آرامش و بدون تفکر در مورد چیز دیگر و آموزش تکنیک تماشای تنفس و تکلیف خانگی ذهن‏آگاهی تنفس قبل از خواب به مدّت 20 دقیقه. جلسه‏ی پنجم: آموزش تکنیک پویش بدن: آموزش تکنیک توجه به حرکت بدن هنگام تنفس، تمرکز بر اعضای بدن و حرکت آنها و جستجوی حس‏های فیزیکی (شنوایی، چشایی و ...)، تکلیف خانگی ذهن‏آگاهی خوردن (خوردن با آرامش و توجه به مزه و منظره‏ی غذا). جلسه‏ی ششم: آموزش ذهن‏آگاهی افکار: آموزش توجه به ذهن، افکار منفی و مثبت، خوشایند و ناخوشایند بودن افکار، اجازه دادن به ورود افکار منفی و مثبت به ذهن و به آسانی خارج کردن آن‏ها از ذهن بدون قضاوت و توجه عمیق به آنها و تکلیف خانگی نوشتن تجربیات منفی و مثبت روزانه بدون قضاوت در مورد آنها. جلسه‏ی هفتم: ذهن‏آگاهی کامل: تکرار آموزش جلسات 4، 5 و 6 هر کدام به مدّت 20 تا 30 دقیقه. جلسه‏ی هشتم: مرور و جمع‏بندی جلسات قبلی و اجرای پس‏آزمون.

خلاصه جلسات آموزشی مهارت‌های مطالعه: جلسه‏ی اوّل: برقراری ارتباط، مفهوم‏سازی، بیان منطق آموزش اثربخش و آموزش تکنیک‏های مدیریت زمان و شکل‏گیری رفتار مطالعه. جلسه‏ی دوّم: آموزش راهبردهای شناختی شامل تکرار و مرور، بسط و گسترش معنایی، و سازمان‏دهی. جلسه‏ی سوّم: آموزش راهبردهای فراشناختی شامل برنامه‏ریزی، نظارت و ارزشیابی، و نظم‏دهی. جلسه‏ی چهارم: آموزش راهبردهای یادگیری و مطالعه، خصوصاً روش پس‏ختام و مردر. جلسه‏ی پنجم: آموزش روش‌های خواندن اجمالی، تندخوانی و عبارت‏خوانی. جلسه‏ی ششم: آموزش روش‌های دقیق‏خوانی و خواندن تجسّسی. جلسه‏ی هفتم: آموزش روش‌های خواندن انتقادی و خواندن برای درک زیبایی و جنبه‏های هنری مطلب. جلسه‏ی هشتم: مرور و جمع‏بندی جلسات قبلی و اجرای پس‏آزمون.

نتایج

جدول1. آماره‏های توصیفی مربوط به اضطراب امتحان دانش‏آموزان در پیش‏آزمون

جدول2. آماره‏های توصیفی مربوط به اضطراب امتحان دانش‏آموزان در پس‏آزمون

برای آزمون فرضیه‏ها، از تجزیه و تحلیل کواریانس استفاده شد. ابتدا به بررسی مفروضه‏های این آزمون پرداخته شد و سپس از آنجایی که این مفروضه‏ها برقرار بودند (همگنی شیب خط رگرسیون: 05/0P>، 255/1=F، وجود رابطه‏ی خطی بین متغیر تصادفی کمکی و متغیر وابسته با توجه به موازی بودن شیب‏های خطوط رگرسیون، و همگنی واریانس‎های خطا: 05/0P>، 012/1=F)، از تجزیه و تحلیل کواریانس به منظور مقایسه‏ی اضطراب امتحان بین گروه‌ها در پس‏آزمون استفاده شد که نتایج آن در جدول زیر ارائه شده است.

جدول 3. تجزیه و تحلیل کواریانس برای مقایسه‏ی اضطراب امتحان بین گروه‌ها در پس‏آزمون

همان‏طور که در جدول 3 مشاهده می‏شود، نتیجه‏ی تجزیه و تحلیل کواریانس حاکی از آن است که اثر گروه معنادار است (01/0P<، 421/54=F)، به این معنی که پس از تعدیل نمرات پیش‏آزمون، در متغیر وابسته‏ی اضطراب امتحان، بین گروه‌ها تفاوت وجود دارد. برای مشخص کردن این‏که تفاوت بین کدام گروه‌ها معنادار است، از آزمون تعقیبی بونفرونی استفاده شد.

جدول 4. آزمون تعقیبی بونفرونی برای مقایسه‏ی میانگین نمرات اضطراب امتحان بین گروه‌ها

با توجه به جدول 4، می‏توان گفت که هر دو گروه آزمایشی (ذهن‏آگاهی و مهارت‌های مطالعه) با گروه کنترل تفاوت معناداری دارند و بین دو گروه آزمایشی (ذهن‏آگاهی و مهارت‌های مطالعه) نیز تفاوت معناداری وجود دارد که نشان‏دهنده‏ی اثربخش‏تر بودن برنامه‏ی کاهش استرس مبتنی بر ذهن‏آگاهی نسبت به مهارت‌های مطالعه در کاهش اضطراب امتحان است. بنابراین، فرضیه‏ی اوّل، دوّم، و سوّم پژوهش که به ترتیب عبارت بودند از این‏که: «آموزش برنامه‏ی کاهش استرس مبتنی بر ذهن‏آگاهی در کاهش اضطراب امتحان دانش‏آموزان پسر پیش‏دانشگاهی موثر است»، «آموزش مهارت‌های مطالعه در کاهش اضطراب امتحان دانش‏آموزان پسر پیش‏دانشگاهی موثر است»، و «بین تأثیر آموزش برنامه‏ی کاهش استرس مبتنی بر ذهن‏آگاهی و مهارت‌های مطالعه در کاهش اضطراب امتحان دانش‏آموزان پسر پیش‏دانشگاهی تفاوت وجود دارد»، مورد تایید قرار می‏گیرد.

بحث و نتیجه‌گیری

هدف پژوهش حاضر عبارت بود از مقایسه‏ی تأثیر روش‌های آموزشی کاهش استرس مبتنی بر ذهن‏آگاهی و مهارت‌های مطالعه در کاهش اضطراب امتحان دانش‏آموزان. یافته‏ها نشان داد که بین گروه‌های آزمایشی و کنترل تفاوت معناداری وجود دارد، بدین صورت که آموزش برنامه‏ی کاهش استرس مبتنی بر ذهن‏آگاهی و مهارت‌های مطالعه، هر دو در کاهش اضطراب امتحان دانش‏آموزان تأثیرگذار بودند. بین دو گروه آزمایشی نیز تفاوت معناداری وجود داشت، که در این مورد، آموزش برنامه‏ی کاهش استرس مبتنی بر ذهن‏آگاهی نسبت به مهارت‌های مطالعه در کاهش اضطراب امتحان دانش‏آموازن تأثیرگذارتر بود. بنابراین، فرضیه‏های پژوهشی مورد تایید قرار گرفت. در زیر به بحث و نتیجه‏گیری پیرامون یافته‏ها و فرضیه‏های پژوهش می‏پردازیم.

یافته‏ی اوّل پژوهش مبنی بر تأثیر آموزش برنامه‏ی کاهش استرس مبتنی بر ذهن‏آگاهی در کاهش اضطراب امتحان دانش‏آموزان پسر پیش‏دانشگاهی با یافته‏های لیندن (1973)، فراندو (2005)، پترنیتی (2007)، و بوشماین و همکاران (2008)، همسو است. فنون ذهن‏آگاهی در افزایش آرام‏بخشی عضلانی و کاهش نگرانی و به تبع اینها در کاهش اضطراب و استرس موثر است (کابات ـ زین، 2003). به نظر می‏رسد مکانیسم اصلی ذهن‏آگاهی، خودکنترلی توجه باشد، چرا که متمرکز کردن مکرر توجه روی یک محرک خنثی مثل تنفس، یک محیط توجهی مناسب به وجود می‏آورد و از اشتغال ذهنی با افکار تهدید کننده و نگرانی در مورد عملکرد در حین امتحان و موقعیّت ارزیابی جلوگیری می‏کند (سمپل و همکاران، 2005). اطلاعات اوّلیه نشان می‏دهد که تمرین ذهن‏آگاهی ممکن است جایگزین مناسبی برای درمان‏های روان‌شناختی متداول در زمینه‏ی اختلالات اضطرابی باشد. به‏ویژه برای آنهایی که نمی‏خواهند در جلسات درمان‏های سنتی شرکت کنند و یا آنهایی که به درمان پاسخ نمی‏دهند (میلر، فلتچر و کابات-زین^[30]، 1995). فراتحلیل‏های انجام گرفته از این عقیده حمایت کرده است که برنامه‏ی کاهش استرس مبتنی بر ذهن‏آگاهی، علائم استرس و اضطراب را کاهش می‏دهد و بهزیستی را در نمونه‏های بالینی و غیربالینی افزایش می‏دهد (بائر، 2003؛ گروسمن، نیمان، اشمیت، و والش^[31]، 2004؛ چانگ، پالش، کالدول، گلاسگو، آبرامسون، لوسکین، جیل، بورک و کوپ‏من^[32]، 2004؛ شاپیرو، آستین، بیشاپ و کاردو^[33]، 2005).بینش و مهارت‌ها از طریق تمرین‏های ذهن‏آگاهی یاد گرفته می‏شوند و سپس برای مقابله با استرسورها و شکایاتی که اغلب، افراد مطرح می‏کنند، مورد استفاده قرار می‏گیرد (سانتورلی^[34] و کابات-زین، 2002). از آنجایی که برنامه‏ی کاهش استرس مبتنی بر ذهن‏آگاهی هم عملکرد جسمانی و هم عملکرد ذهنی را تقویت می‏کند، می‏توان انتظار داشت که شرکت‏کنندگان در برنامه‏ی کاهش استرس مبتنی بر ذهن‏آگاهی نگرش مثبت‏تری نسبت به توانایی‏های خود داشته باشند و در کنار آمدن با اضطراب و نگرانی به‏طور موفقیّت‏آمیزی عمل کنند (کابات ـ زین، 1990؛ چانگ و همکاران، 2004). آموزش ذهن‏آگاهی با تشویق افراد به تمرین مکرر توجه روی محرک‏های خنثی و آگاهی هدفمند نسبت به جسم و ذهن، افراد اضطرابی را از اشتغال ذهنی با افکار تهدیدکننده و نگران کننده در مورد عملکرد در امتحان رها و ذهن آنها را از حالت اتوماتیک خارج می‌کند. به‏عبارت دیگر، این روش با افزایش آگاهی فرد از تجربیات لحظه‏ی حال و برگرداندن توجه بر سیستم شناختی و پردازش کارآمدتر اطلاعات، باعث کاهش نگرانی، برانگیختگی فیزیولوژیک، و اضطراب امتحان می‏شود (کابات-زین، 1990؛ کریستلر^[35]، 2007).

یافته‏ی دوّم پژوهش مبنی بر تأثیر آموزش مهارت‌های مطالعه در کاهش اضطراب امتحان دانش‏آموزان پسر پیش‏دانشگاهی با یافته‏های کدایی (1385)، صبحی‏قراملکی (1385)، حقانی (1386)، آلتمایر و وودوارد (1981)، مک‏کاشی، پینتریچ و لین (1985)، و دودین (2008)، همسو است.آموزش مهارت‌ها چنین فرض می‏کند که اضطراب امتحان دانش‏آموز‏ به دلیل کمبود مهارت‌های مطالعه و یا مهارت‌های امتحان دادن است (گمبل^[36]، 1994). آموزش به منظور جبران این کمبود به بررسی یکی از این دو و یا هر دوی آنها می‏پردازد. براساس مدل‏های نقص یا کاستی، آموزش مهارت‌ها بر این فرض استوارند که دانش‏آموزان دچار اضطراب امتحان، مهارت‌های مطالعه‏ی کمتر یا ضعیف‏تر، و توانایی‏های پایین‏تری دارند و به‏طور غیرموثری درگیر انجام امتحان دادن می‏شوند. در این مدل‏ها ناتوانی دانش‏آموزان در مطالعه‏ی مناسب، و امتحان دادن، باعث ایجاد تداخل در عملکرد می‏شود نه افکار نامربوط به تکلیف و امتحان (جانسون، 2007). افرادی که از سطوح بالای اضطراب امتحان رنج می‏برند، مستعد توجه به واکنش‌های غیرمرتبط با تکالیف خود و یا عادات و مهارت‌های ضعیف مطالعه هستند. دانش‏آموزان مضطرب در حین امتحانات ممکن است دارای مشکل درک و فهم باشند. آنها ممکن است پرسش‏ها را اشتباه بخوانند و همچنین ممکن است قادر به سازمان‏دهی افکار خود نباشند. دانش‏آموزان دارای سطح بالای اضطراب امتحان به احتمال زیاد، راهبردهایی را به منظور آمادگی برای امتحان انتخاب می‏کنند که نیاز کمتری به تفکر شناختی دارند مانند پردازش سطحی یا تمرینات تکراری برای حفظ کردن مطالب که این‏ها باعث افزایش زمان مطالعه برای امتحان می‏شود (کسدی^[37]، 2004)، پس می‏توان با آموزش مهارت‌های مناسب مطالعه، این نقص دانش‏آموزان را برطرف نموده و در نتیجه‏ی آن، اضطراب امتحان را کاهش داد.

یافته‏ی سوّم پژوهش مبنی بر تأثیرگذارتر بودن برنامه‏ی کاهش استرس مبتنی بر ذهن‏آگاهی نسبت به مهارت‌های مطالعه در کاهش اضطراب امتحان دانش‏آموزان پسر پیش‏دانشگاهی با یافته‏های پترنینی (2007)، و دودین (2008)، همسو است. ارگن (2003) دریافت در حالی که رویکردهای شناختی و رفتاری به تنهایی در کاهش اضطراب امتحان موثر است، امّا روش مهارت‌های مطالعه به تنهایی از موفقیّت کمی برخوردار است. به‏طور مداوم نشان داده شده است که آموزش مهارت‌های مطالعه در کاهش اضطراب امتحان، اندازه‏ی اثر متوسط تا کمی دارد، مگر این‏که با تکنیک‏های شناختی و رفتاری و آرمیدگی ترکیب شود که در هر یک از این موارد، کاهش معنا‏دار اضطراب امتحان، محتمل است (شارما^[38]، 2002؛ ارگن، 2003). همچنین نتایج زمانی به‏طور معناداری بهبود می‏یابد که آموزش مهارت‌ها با حساسیت‏زدایی منظم ترکیب گردد (براون^[39]، 1999؛ ارگن، 2003). آموزش مهارت‌های مطالعه صرفاً منجر به بهبود روش‌های مطالعه‏ی نادرست می‏شود و از این طریق تا حدودی به کاهش اضطراب امتحان کمک می‏کند. در حالی که ذهن‏آگاهی علاوه بر کنترل اضطراب باعث می‏شود که فرد با هشیاری کامل و حضور ذهن بیشتری به مطالعه بپردازد و همه‏ی ابعاد ذهنی خود را درگیر مطالب مورد مطالعه کند. این حالت منجر به بسط معنایی و سازمان‏دهی بهتر مطالب درسی شده و باعث می‏شود تا فرد به سازمان‏دهی شناختی منسجم‏تری از موضوع دست یابد، این سازمان‏دهی شناختی منسجم‏تر منجر به بازیابی بهتر اطلاعات می‏شود. بهترین روش درمانی برای اضطراب امتحان، مداخلاتی هستند که اجزایی از قبیل آموزش روانی درباره‏ی اضطراب امتحان، کنترل توجه، آرمیدگی، و خودکنترلی را دربر می‏گیرند. برنامه‏ی ذهن‏آگاهی یکی از چنین مداخلات است که همه‏ی این اجزا را شامل می‏شود (پترنیتی، 2007). در روش ذهن‏آگاهی برای کنترل و اداره کردن هیجانات، ابعاد جسمی و ذهنی همزمان مد نظر قرار می‏گیرد و به فرد یاد داده می‏شود که نسبت به افکار و احساسات خود، آگاهی و حضور ذهن کامل داشته باشد و آنها را بدون قضاوت بپذیرد و به آنها با دید گسترده‏تری نگاه کند. زمانی که فرد علاوه بر آگاهی کامل از افکار و احساسات‏اش و پذیرش آنها بدون قضاوت در یک وضعیت آرامش و تمرکز قرار می‏گیرد، توانایی کنترل افکار، اضطراب و هیجانات خود را به دست می‏آورد. کسب این توانایی باعث می‏شود که فرد احساس کنترل بیشتری در همه‏ی امور زندگی خود داشته باشد و به جای دادن پاسخ‏های خودکار منفی، در موقعیّت‏های اضطراب‏آور و استرس‏زا با کنترل، آرامش و آگاهی بیشتری پاسخ دهد و با مشکلات بهتر مقابله کند (کابات-زین، 1990).

با توجه به یافته‏های پژوهش حاضر، توصیه می‏شود که برای کاهش اضطراب امتحان دانش‏آموزان از روش‌های آموزشی کاهش استرس مبتنی بر ذهن‏آگاهی و مهارت‌های مطالعه استفاده شود. از جمله محدودیت‌های پژوهش حاضر مربوط به جامعه‏ی آماری آن است که فقط متشکل از پسران بود. بنابراین، پیشنهاد می‌شود که در آینده، پژوهش‌هایی از این نوع روی هر دو جنس انجام پذیرد.