مقدمه

بی­عدالتی در درون بافت روابط اجتماعی و همچنین سازمان پدیده­ای رایج محسوب می­شود. از اختلافات زناشویی و زورگویی در مدرسه گرفته تا آزار جنسی و بهره کشی، رنجش ناشی از اعمال دیگران ظاهراً با تجربه­ی بشر آمیخته شده است (فیر[1]، 2010). روان‌شناسان اجتماعی دامنه­ی وسیعی از موقعیت­ها را مطالعه کرده­اند که افراد نسبت به یکدیگر پرخاشگری کرده و به  نوبه­ی خود چرخه­ی قربانی-پرخاشگری را تجربه می­کنند (زیچمایستر و رومرو[2]، 2002). با توجه به رایج بودن خطاکاری­ها و رفتارهای ناعادلانه در بافت­های متعدد اجتماعی و سازمانی، پرسش کلیدی برای پژوهشگران این است که قربانیان چگونه نسبت به خطاکاری­ها واکنش نشان می­دهند.

انگیزه­های پس از خطاکاری می­توانند ویرانگر باشند و انتقام معمولاً نیرومندتر و تقریباً همیشه فریبنده­تر است (مک کالو و ویتولیت[3]، 2002). انسان­ها تمایل دارند به صدمات و تجاوزات وارد شده از سوی دیگران با وارد آوردن  آسیب و تجاوز مضاعف پاسخ دهند. از این گذشته، وقتی قربانی انتقام می­گیرد، خطاکار اصلی اغلب انتقام را بزرگتر از رنجش اصلی ادراک کرده و ممکن است مجدداً مقابله به مثل کند و از این رو چرخه­ی معیوب کینه­توزی تکرار می­شود (بائومایستر، اکسلاین، و سومر[4]، 1998).

افراد، راه­حل­های بالقوه متنوعی را برای مقابله با اثرات تباه‌کننده­ی خطاهای بین فردی چاره‌اندیشی می­کنند (فرای، ژورکویست، 1997؛ به نقل از مک­کالو و ویتولیت، 2002). بخشش مکانیزمی است که می­تواند ماهیت حلقوی اجتناب و انتقام را مختل سازد؛ رویکردی که به موجب آن افراد واکنش منفی طبیعی­شان به فرد متجاوز را فرونشانده و به طور فزاینده­ای برانگیخته می‌شوند تا درعوض به شیوه­های مثبت واکنش نشان دهند (مک کالو و ورثینگتون[5] ، 1999).

مک کالو و دیگران (1998) پیشنهاد می­کنند که بخشش، بازتاب تغییرات سودمند اجتماعی در انگیزه­های بین فردی است، به گونه­ای که: الف) انگیزه­ی اجتناب از تماس شخصی و روانی با فرد خطاکار کاهش می­یابد، ب) انگیزه­ی انتقام جویی یا انتظار آسیب وارد آمدن به فرد خطاکار کاهش می­یابد، و ج) انگیزه­ی نیک خواهی افزایش می­یابد. به اعتقاد ورتینگتون (2001)، بخشش جابجایی هیجانی عواطف آتشین خشم، یا ترس از پیامد یک آسیب یا رنجش ادراک شده است، و به عبارتی جابجایی هیجانی نابخشودگی[6] است که پیامد نشخوار ذهنی درباره­ی خطاکاری است و از طریق جایگزین کردن هیجانات مثبت مانند عشق غیرخودخواهانه، همدلی، دلسوزی، و یا حتی عشق رمانتیک صورت می­گیرد. انرایت[7] و گروه پژوهشی او از سال 1998 در دانشگاه ویسکانسین- مدیسن پیشگام فعالیت در روان‌شناسی بخشش در چند دهه ی اخیر بوده­اند. آنها در تعریف بخشش می­گویند: «افراد، پس از آن که منطقاً تعیین می­کنند به صورت غیرمنصفانه با آن­ها برخورد شده است، زمانی گذشت پیشه می­کنند که آزادانه از انزجار و پاسخ­های مرتبط با آن (که حق برخورداری از آن را دارند) دست کشیده و تلاش کنند بر اساس اصل اخلاقی نیک خواهی که ممکن است شامل دلسوزی، ارزش نامشروط، سخاوت، و عشق اخلاقی (که فرد خاطی به واسطه­ی ماهیت آزارنده­ی عمل یا اعمالش، حق برخورداری از آن را ندارد) باشد، نسبت به فرد خطاکار واکنش نشان دهند» (انرایت و فیتزگیبونز[8]، 2000).

پژوهش نشان داده است که بخشش، سودمندی­های روان‌شناختی و جسمانی متعددی در پی دارد. پژوهش به خوبی نشان داده است که بخشش همبستگی مثبتی با سلامت‌روان (بری[9] و ورتینگتون، 2001؛ غباری، 1387)، شادکامی (مالتبی، دی، و باربر[10]، 2005)، سلامت وجودی (رای[11] و دیگران، 2001)، رضایت از زندگی (ساستر[12] و دیگران، 2003؛ زندی پور و یادگاری، 1386)، دلبستگی ایمن (یابن[13]، 2009؛ وب[14] و دیگران، 2006)، و همبستگی منفی با اضطراب (براون[15]، 2003؛ غباری، 1381)، و افسردگی (کندلر[16] و دیگران، 2003) دارد.

بخشش درمانی[17] (FT) مداخله­ای است که در آن یک رویکرد ساختاریافته و هدفمند برای قادر ساختن مراجع برای بخشیدن یک اتفاق یا بی­عدالتی رنج آور در گذشته، مورد استفاده قرار می­گیرد. یکی از الگوهای درمانی بخشش که حمایت پژوهشی نیرومندی کسب کرده و بارها و بارها مورد آزمون قرار گرفته است، الگوی فرایندی رابرت انرایت است. انرایت و گروه مطالعه­­ی رشد انسان، مدلی را پیشرفت و توسعه دادند که متشکل از بیست واحد در قالب چهار مرحله است. در مرحله­ی اول که آشکارسازی[18] نام دارد، شرکت کنندگان در معرض مطالبی قرار می­گیرند که آگاهی آنها را از عوامل روان‌شناختی که ممکن است قربانی را از حرکت در مسیر بهبودی باز دارد افزایش می­دهد. همچنین شرکت کنندگان با مطالبی مواجه می­شوند که ممکن است جهان‌بینی آنها را نسبت به فرد خطاکار، آینده­ی خویش و دیدگاه­های وجودی اصلاح کند. در مرحله­ی دوم که تصمیم‌گیری[19] نام گذاری شده است، شرکت کنندگان تشویق می­شوند تا بخشش را به عنوان یک پاسخ فعال به رنجش خویش در نظر گرفته و به آن متعهد شوند. در مرحله­یعمل[20] که مرحله­ی سوم این الگو است شرکت کنندگان تشویق می­شوند تا رنجش را بازتعبیر نموده، با فرد خطاکار همدلی نموده، و شروع به پذیرش رنج کنند. در آخر، در مرحله­ی چهارم که نتیجه یا عمق بخشی[21] نام دارد، شرکت کنندگان تشویق می­شوند تا به یافتن معنا، حمایت اجتماعی، و هدف زندگی بپردازند (انرایت، 2001). مدل انرایت به طور انحصاری برای کودکان و نوجوانان و همچنین مشکلات سلامت روان اثربخش است (ورتینگتون، جنینگز، و دی­بلاسیو[22]، 2010). با توجه به این که الگوی فرایندی با مدت زمان طولانی اثربخش­تر از مداخله و مشاوره­ی آموزشی است (باسکین[23] و انرایت، 2004) و با توجه به مناسب بودن با فرهنگ ایرانی و نیز وجود آزمودنی­های نوجوان، الگوی فرایندی انرایت برای استفاده در این پژوهش مناسب بود.

به رغم نتایج بعضاً دوگانه‌ی مطالعات بر روی  کودکان و نوجوانان (هیویی و چائو[24]، 2009) نتایج پژوهش‌های مختلف بیانگر اثربخشی بخشش درمانی در کاهش خشم (گامبارو[25]، 2002؛ بک[26]، 2005)،  اضطراب (فریدمن و ناپ[27]، 2003)، پرخاشگری (پارک[28]، 2003؛ لواف­پور نوری، 1390)، افسردگی (هیویی و چائو، 2009)، و افزایش امیدواری (فریدمن و ناپ، 2003؛ هیویی و چائو، 2009) است.

بررسی انتقادی متون پژوهشی در زمینه­ی مداخلات بخشش روشن می­سازد که بیشتر مداخلات انجام شده در این زمینه بر روی بزرگسالان یا دانشجویان دانشگاه در محیط­های بالینی و دانشگاهی صورت گرفته است. هم چنین در غالب پژوهش‌های مداخله­ای بخشش، متغیرهای وابسته مانند اضطراب، افسردگی، امیدواری، عزت نفس و غیره مورد مطالعه قرار گرفته­اند و هیچ­گونه مداخله­ی شناخته شده­ای در خارج و ایران که تاکنون انگیزه­های بین فردی مرتبط با خطاکاری را مورد مطالعه قرار داده باشد دیده نشده­ است. لذا پژوهشگر در صدد است به این سؤال اساسی پاسخ دهد که آیا الگوی فرایندی بخشش انرایت در تغییر انگیزه­های بین فردی مرتبط با خطاکاری نوجوانان اثربخش خواهد بود یا خیر؟ فرضیه­های پژوهش عبارتند از:

1. مداخله­ی بخشش در کاهش انگیزه­ی انتقام جویی نوجوانان مؤثر است.
2. مداخله­ی بخشش در کاهش انگیزه­ی دوری گزینی نوجوانان مؤثر است.

روش

طرح حاضر یک طرح نیمه آزمایشی (پیش آزمون-پس آزمون با گروه کنترل) است که در آن، متغیرهای دوری گزینی و انتقام­جویی به عنوان متغیرهای وابسته، و مداخله‌ی بخشش به عنوان متغیر مستقل مورد مطالعه قرار گرفتند. شرکت کنندگان به صورت تصادفی در دو گروه آزمایشی و کنترل جایگزین شدند.

جامعه، نمونه و روش نمونه‌گیری: جامعه‌ی آماری این تحقیق، شامل کلیه­ی دانش‌آموزان پسر دوره راهنمایی شهرستان دزفول بود که در سال 1391 و در نیم سال دوم تحصیلی 91-90 مشغول به تحصیل بودند. نمونه‌ی اولیه شامل، 174 دانش‌آموز پسر دوره­ی راهنمایی بودند که از طریق نمونه­گیری در دسترس انتخاب شدند. دانش‌آموزان به پرسشنامه­­ی انگیزه­های بین فردی مرتبط با خطاکاری پاسخ دادند و30 دانش‌آموز که کمترین نمره را احراز نمودند به عنوان نمونه نهایی انتخاب شدند. برای جمع‌آوری داده‌ها از ابزارهای زیر استفاده شده است:

پرسشنامه‌ی انگیزه­های بین فردی مرتبط با خطاکاری (TRIM-12).این پرسشنامه را مایکل مک کالو، راچال و ساندیج[29]، و ورتینگنون (1998) ساخته‌اند و دو انگیزه­ی بین فردی انتقام جویی و دوری گزینی را اندازه می­گیرد. پرسشنامه شامل 12 ماده و 2 خرده مقیاس است که در پنج طیف لیکرتی، از 1 (کاملاً مخالفم) تا 5 (کاملاً موافقم) تنظیم شده است. نمره­ی کل دو خرده مقیاس نشان دهنده­ی میزان بخشش فرد است. پایایی پرسشنامه به روش آلفای کرونباخ برای عامل انتقام جویی 90/0 و برای عامل دوری گزینی 94/0 به دست آمد. همچنین رابطه­ی این دو عامل با مقیاس صمیمیت رابطه پیش از خطاکاری برای بعد انتقام جویی 38/0- و بعد دوری گزینی 13/0- ، با مقیاس عذرخواهی برای بعد انتقام جویی 51/0 و بعد دوری گزینی 32/0، و با مقیاس همدلی برای بعد انتقام جویی 80/0 و بعد دوری گزینی 46/0 گزارش شد (مک کالو و دیگران، 1998).  در ایران، پایایی پرسشنامه با استفاده از روش آلفای کرونباخ برای بعد انتقام جویی 85/0، بعد دوری گزینی 91/0 و برای کل پرسشنامه 92/0 و روایی سازه آن از طریق همبسته نمودن آن با مقیاس گذشت صفت برای ابعاد انتقام جویی و دوری گزینی 579/0- و 595/0- گزارش شده است. همچنین با استفاده از روش تحلیل عاملی مؤلفه­های اصلی، دو عامل برای پرسشنامه استخراج گردید (خجسته مهر، کرایی، و عباس پور، 1389). در این پژوهش، پایایی پرسشنامه بر روی نمونه 174 نفری به شیوه­ی آلفای کرونباخ برای کل پرسشنامه 93/0، و برای ابعاد انتقام جویی 78/0، دوری گزینی 91/0 به دست آمد.

جدول 1. شرح مختصر پروتکل درمان

روش اجرا: پژوهشگر به علت سهولت دسترسی به نمونه، مدرسه­ی محل اشتغال را به عنوان نمونه انتخاب نمود. پس از توضیح ماهیت پژوهش، توزیع پرسشنامه انگیزه­های بین فردی مرتبط با خطاکاری بر روی 174 دانش‌آموز و مرتب سازی آنها بر اساس بالاترین نمره، تعداد 60 نفر از بالاترین نمرات آنها به منظور جلوگیری از ریزش احتمالی انتخاب شدند. معیارهای ورود به نمونه عبارت بود از: 1. عدم در جریان بودن اتفاق رنجش آور در زمان حال، 2. نداشتن تکرار پایه، و 3. نداشتن سابقه­ی روان‌پزشکی. از این 60 نفر دانش‌آموز 48 نفر شرایط حضور در نمونه را داشتند.1 نفر مبتلا به ADHD، 2 نفر تکرار پایه، 2 نفر درحال تجربه اتفاق رنجش آور در زمان حال، و 7 نفر حاضر به شرکت در پژوهش نبودند. پس از اخذ رضایت نامه­ی کتبی از والدین، 30 نفر نهایی به طور تصادفی در دو گروه 15 نفری آزمایش و کنترل تقسیم شدند. پروتکل درمان از سوی پارک[30] (2003) در قالب 12 جلسه بر اساس مراحل چهارگانه الگوی انرایت تنظیم شده است. (لواف‌پور نوری، 1390؛ لواف پور نوری، زهراکار و ثنایی ذاکر، 1391).

نتایج

جدول2. شاخص­های آماری خرده مقیاس­های TRIM-12در پیش آزمون و پس آزمون گروه آزمایش و کنترل

همان طور که در جدول 2 ملاحظه می‌شود، میانگین ابعاد انتقام جویی و دوری گزینی در گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل پس از اعمال متغیر مستقل افزایش یافته است. همچنین میانگین کلی نمرات که شاخص بخشش است، در گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل افزایش یافته است. با توجه به معکوس کردن نمرات این دو خرده آزمون، این به معنای کاهش انگیزه­ی انتقام و دوری گزینی است و افزایش بخشش است. با توجه به نتایج حاصل  از اجرای آزمون F لوین برای بررسی همگنی واریانس دو گروه برای بخشش (05/0, P> 73/3F= )، انتقام‌جویی (05/0, P> 69/1F= )، و دوری گزینی (05/0, P> 38/1F= )، و نتایج به دست آمده بعد از بررسی تعامل بین پیش آزمون و سطوح عامل گروه برای بخشش (05/0, P> 56/16F= )، انتقام­‌جویی (05/0, P> 28/11F= )، و دوری گزینی (05/0, P> 46/11F= ) استفاده از آزمون تحلیل کوواریانس یکراهه مجاز می‌‌باشد.

جدول 3. نتایج تحلیل کوواریانس یکراهه خرده مقیاس­های TRIM-12 پس از حذف اثر پیش آزمون

 نتایج جدول شماره 3، نشان می­دهد که تأثیر اعمال متغیر مستقل مداخله‌ی بخشش پس از کنترل اثر متغیر کمکی یا پیش آزمون بر متغیرهای انتقام جویی (05/0, P<57/82F=)، دوری گزینی (05/0, P<74/127F=)، و به طور کلی متغیر بخشش (05/0, P<38/48F=) معنادار است. همچنین اندازه­ی اثر با محاسبه­ی ضریب اتا برای متغیر بخشش (65/0)، انتقام جویی (76/0)، و دوری گزینی (83/0) به دست آمد که نشان دهنده­ی برآورد بالای میزان تفاوت ایجاد شده در گروه است.

بحث و نتیجه‌گیری

نتایج حاصل از تحلیل کوواریانس یکراهه در رابطه با متغیر انتقام جویی نشان می­هد که فرضیه اول مبنی بر «اثربخش بودن مداخله­ی بخشش در کاهش انتقام جویی دانش‌آموزان» مورد تأیید قرار گرفته است. یافته­های به دست آمده با نتایج پژوهش پارک (2003)، کلات[31] (2008)، رینی[32] (2003)، و لواف‌پور نوری (1390) همسو است. البته در پژوهش بک (2005) بر روی واکنش‌های تلافی جویانه و پرخاشگرانه­ی قربانیان پرخاشگر نتایج مشابه مشاهده نشد.

یکی از انگیزه­ها و واکنش‌های افراد در پاسخ به رنجش وارد شده از سوی دیگران، انتقام‌جویی یا مقابله به مثل و رفتارهای پرخاشجویانه است. با توجه به اینکه پرخاشگری رفتاری است که هدف و انگیزه­ی آن به طور بارز دستکاری و آسیب وارد ساختن به روابط، اموال و یا احساسات دیگران است (کرین، 2002؛ به نقل از لواف پور نوری، 1390)، به نظر می­رسد که انتقام جویی، رفتاری پرخاشگرانه برای مقابله به مثل نمودن یک رنجش واقعی یا ادراک شده از سوی دیگران باشد. پژوهش در زمینه تأثیر بخشش درمانی در حوزه­ی پرخاشگری حاکی ازسودمندی­های متعدد بخشش در کاهش رفتارهای پرخاشگرانه است.

سبب شناسی­های بخشش و رفتارهای پرخاشگرانه از قبیل انتقام جویی ریشه در اصول یکسانی دارند. از یک سو پیشنهاد شده است که پرخاشگری، واکنش خصمانه برای عدالت خواهی است و از طرفی عمل بخشش، واکنش نوع دوستانه­ی دلسوزی و اشتیاق برای صرف نظر کردن از عدالت خواهی است (شیلتون و مک آدامز، 1990؛ انرایت، سانتو، و المابوک، 1989؛ به نقل از بک، 2005). نتیجه­ی منطقی این است که می­توان انتظار داشت افرادی که نسبت به بی­عدالتی­ها گذشت پیشه می­کنند می­توانند از گرایش‌های پرخاشگرانه­ی خود بکاهند. مشاوره بخشش به شرکت کنندگان می­آموزد تا با آزاد ساختن خشم به شیوه­ای سازنده، دیدن حادثه­ی رنجش از دید فرد خاطی، بررسی دلایل وقوع رنجش، بررسی سهم خود فرد در وقوع رنجش، بررسی وقایعی که در آن­ها خودشان موجبات رنجش دیگران را به بار آورده­اند، یافتن معنا در رنجش، ایجاد عادت بخشیدن و طلب بخشش، تغییرات هیجانی، شناختی، و رفتاری را در خود به وجود آورند و بر نابخشودگی از طریق عمل موهبت گونه­ی بخشش پاسخ دهند (پارک، 2002).

نتایج حاصل از تحلیل کوواریانس یکراهه در رابطه با متغیر دوری گزینی نشان می­هد که فرضیه دوم مبنی بر «اثربخشی مداخله­ی بخشش در کاهش دوری گزینی دانش‌آموزان» مورد تأیید قرار گرفته است. ویتولیت[33]، لودیک و وندرلان[34] (2001) نشان داده­اند که صرفاً تصور نمودن خطاکاری­ها یا فکر کردن به شخصی که موجب رنجش آنها شده است پاسخ­های استرس­زا به همراه دارد. از طرف دیگر مالتبی و دی (2004) پس از بررسی رابطه­ی بین سبک­های دفاعی و بخشش به این نتیجه رسیدند که سبک­های دفاعی نوروتیک و نابالغ که دربردارنده­ی  مکانیزم­هایی مانند سرکوبی، انکار، دلیل­تراشی و فرافکنی می­باشد با بخشش رابطه­ی معکوس دارند. بنابراین می­توان انتظار داشت که افراد در واکنش به خطاکاری انگیزه­ی دوری گزینی پیدا کنند.

بخشش می­تواند به عنوان یک راهبرد مقابله­ای متمرکز بر روی آوری[35] که سازگارانه است توصیف شود؛ بدین نحو که باعث می­شود فرد قربانی که نابخشودگی را تجربه می­کند به منبع استرس روی آورد و به واسطه­ی جایگزینی احساسات، افکار، و رفتارهای منفی با اشکال مثبت آن، وضعیت را در جهت مثبت تغییر دهد (ورتینگتون، 2006). در مقابل راهبرد مقابله­ای متمرکز بر دوری گزینی[36] از نوع فاصله گیری شناختی نشان داده است که رفتارهای اضطرابی را در نوجوانان تشدید خواهد ساخت (کوچندرفر-لاد[37]، 2004). به دلیل اینکه حل تعارض نمونه­ای از راهبردهای مقابله­ای متمرکز بر روی آوری است و با پیامدهای مثبت همراه است، می­توان انتظار داشت که سطوح بالای بخشش که می­تواند بنا به تعریف به صورت یک راهبرد مقابله­ای متمرکز بر روی آوری عمل کند، پیامدهای مثبتی در پی داشته باشد.

پس از بررسی فرضیه­ها­ی پژوهش می­توان نتیجه گرفت که بخشش می­تواند به صورت اثربخش بر روی جمعیت­های نوجوان به کار گرفته شود. مهمترین هدف این پژوهش بسط و توسعه­ی مداخلات بخشش محور بر روی نوجوانان بود. همان گونه که پیشتر استناد شد غالب پژوهش‌های این حوزه بر روی جمعیت­های بزرگسال و محیط­های دانشگاهی صورت گرفته است. در ایران نیز مداخلات بخشش محور بیشتر بر روی زوجین و در قالب روابط زناشویی مورد بررسی قرار گرفته است. یافته­های این پژوهش می­تواند شواهد امیدوارکننده­ای از کارآیی این نوع مداخلات بر روی نوجوانان در اختیار قرار دهد. با توجه به این که بخشش سازه­ای بین فردی است و در بافت روابط اتفاق می­افتد، محیط مدرسه مکانی است اجتماعی، که روابط بین فردی در سطح بالایی قرار دارد و به تبع آن پتانیسل رنجش­های بین فردی در نتیجه­ی رفتارهای ناعادلانه وجود دارد. از این رو مداخلات بخشش محور علاوه بر جنبه­های درمانی می­توانند به صورت آموزشی، کارکرد پیشگیرانه­ای نیز داشته باشند. لذا به پژوهشگران، درمانگران، و خصوصاً مشاوران مدرسه پیشنهاد می­شود تا آموزش بخشش با هدف پیشگیری از رفتارهای انتقام جویانه و اجتناب آمیز و اشاعه­ی فرهنگ گذشت و بخشش را در برنامه­های خود قرار دهند. این پژوهش محدودیت­هایی نیز به همراه داشته است. از مهمترین محدودیت­ها، روش نمونه‌گیری در دسترس بود. همچنین تنها بر روی مقطع راهنمایی و جنسیت پسر صورت گرفت. هم چنین نداشتن مرحله­ی پیگیری، این محدودیت را به وجود می­آورد که پژوهشگر به خوبی نتواند در خصوص انتقال و تعمیم بخشش بعد از پژوهش اطمینان حاصل نماید. از این رو تعمیم نتایج می­بایست با احتیاط صورت گیرد.