تأثیر آموزش مدیریت شناختی رفتاری استرس بر کاهش استرس تحصیلی ناشی از انتظارات شخصی و انتظارات والدین در دانش‌آموزان

مقدمه

فشار برای موفقیت در آموزش­های مدرسه در اغلب کشورها و مخصوصاً کشور­های آسیایی زیاد است و با تغییر جوامع و حرکت به سمت رقابتی شدن، شدت بیشتری پیدا کرده است. اگر چه استرس رقابت محرکی مثبت برای پیشرفت افراد جوان است اما اگر این استرس شدت یابد و یا ادامه پیدا کند می­تواند سلامت روانی و بهزیستی افراد را تحت تاثیر قرار دهد(دان، سان، نگوین، تراس، لوان و دیکسون[1]،2010). آنگ، هوان و برامان[2](2007) فشارهای مرتبط با آموزش را مهمترین منبع استرسی می­داند که جوانان و نوجوانان در سراسر دنیا با آن مواجه هستند. فعالیت­های آموزشی برای کودکان و نوجوانان در اغلب فرهنگ­­ها از اهمیت زیادی برخوردار است اما انتظارات والدین­، معلمان و خود دانش‌آموزان به دلیل رقابت و برتری جویی تحصیلی می­تواند یک منبع فشار و استر­س برای اغلب دانش‌آموزان باشد (تان و یتس[3]،2011). دستیابی به حرفه­­های آموزشی و تخصصی به پیشرفت افراد در موقعیت­های تحصیلی وابسته است، لذا در شرایط فعلی، موقعیت های تحصیلی و پیشرفت از جمله مهم ترین بستر­های تجربه هیجانات تحصیلی قلمداد می گردد. به عبارت دیگر، در حال حاضر، یادگیری و پیشرفت به عنوان مهم ترین عوامل برانگیزاننده و پیش بینی کننده تجربه هیجانات مثبت و منفی تلقی می­شود. پژوهش ها نشان دهنده میزان بالای استرس ناشی از انتظارات تحصیلی در دانش‌آموزان دبیرستانی شهر تهران است(میرشاه ولد، 1992). داشتن انتظارات تحصیلی بالا به عنوان یک فاکتور مهم در نظر گرفته شده است که می‌تواند به طور مستقیم یا با واسطه بر پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان تاثیر­گذار باشد(بوچمن و دالتون[4]، 2002). انتظارات برای موفقیت تحصیلی با پیشرفت رابطه مثبت دارد (تراستی[5]2000؛رامبرگر[6]، 1995) اما اگر این انتظارات بالا باشد می­تواند دارای پیامدهای منفی نیز باشد از قبیل استرس مفرط و مشکلاتی در زمینه سلامت روانی(شک[7]، 1995). یک زمینه یابی نشان داده است که اغلب نوجوانان (67 درصد نوجوانان) فشارها­ی آموزشی را به عنوان بزرگترین استرس زندگیشان در نظر می­گیرند(تان و یتس، 2011). استرس تحصیلی اگر شدت یابد یا اینکه ادامه پیدا کند، در زمینه سلامت روانی و بهزیستی مشکلاتی را برای افراد ایجاد می­کند(دان و همکاران، 2010) پژوهش­ها بیانگر رابطه بین انتظارات بالای تحصیلی و استرس تحصیلی در بین دانش‌آموزان است(آنگ، کلاسن، چونگ، هوان، وونگ و کراوچک[8]، 2009). از دیگر مشکلات روانی مرتبط با استرس تحصیلی می­توان به افسردگی، اضطراب و مشکلات رفتاری اشاره کرد (دان و همکاران، 2010).

پژوهش­های انجام شده در زمینه استرس تحصیلی نقش دو عامل انتظارات دانش‌آموزان از خود و انتظارات دیگران از آنها را برجسته می­سازد (آنگ و همکاران، 2009؛ آنگ وهوان، 2006). وجود فشار برای کسب نمرات خوب و رسیدن به شغل سطح بالا در دانش­آموزان سنگاپوری بسیار بالا است (هو و ییپ[9]، 2003). چنین وضعیتی در دانش‌آموزان ژاپنی نیز وجود دارد(آنگ و همکاران، 2009) و میچی، گلاچان و بری[10](2001) نشان دادند که دانش‌آموزان ژاپنی انتظار بالایی از پیشرفت تحصیلی خود دارند. این انتظارات بالا زمینه استرس را فراهم می­کند. به علاوه برآورده کردن انتظارات افراد مهم در زندگی نیز می­تواند یکی دیگر از منابع استرس تحصیلی باشد(آنگ و همکاران، 2009). به عنوان مثال دانش‌آموزان از خود انتظار دارند که از نظر تحصیلی عالی عمل کنند تا بتوانند انتظارات والدین را برآورده و رضایت آنان را جلب کنند که همین موجب استرس می­گردد (وونگ، سالیلی، هو، مک، لای و لام[11]، 2005؛ سالیلی، چیو و لای[12]، 2001). چندین مطالعه نشان داده است که دانش‌آموزان آسیایی انتظارات تحصیلی خود را برمبنای انتظارات والدین و معلمان شکل می­دهند(چن و استیونسون[13]، 1995؛ گویت و ژی[14]، 1999).

استرس تحصیلی به احساس نیاز فزاینده به دانش و به طور هم زمان، ادراک فرد مبنی برنداشتن زمان کافی برای دستیابی به آن دانش گفته می­شود (گادزلا و بالگلو[15]،2001) در رابطه با استرس تحصیلی بر عوامل پنجگانه استرس‌زا(ناکامی­ها، تعارض­ها، فشار­ها، تغییرات و استرس خود­ تحمیل) و واکنش­­های چهار­گانه (فیزیولوژیکی، رفتاری، شناختی، هیجانی)، نسبت به این عوامل تاکید می­شود (میچی و همکاران، 2001). پژوهش­های ابوذری[16](1994) و میسرا و کاستیلو[17] (2004) بر نقش با اهمیت و تعیین کننده استرس تحصیلی در شکل گیری تجارب دانش‌آموزان، در کنار متغیر­های شش­گا­نه (سن، جنس، انگیزه ادامه تحصیل، عزت نفس کلی، مفهوم خود تحصیلی) دیگر تاکید کرده­اند. کلینک، بایرس، وینستون و باکن کلینک[18](2008) در تعریف تنیدگی تحصیلی بر ارزیابی فرد مبنی بر تجربه ناهماهنگی بین مطالبات موقعیتی و منابع درون فردی خود اشاره کردند. شواهد نشان داده است که مشکلات تحصیلی یکی از متعارف­ترین منابع استرس در دانش‌آموزان قلمداد می­گردد (آکگان و سیاروشی[19]، 2003). منابع استرس تحصیلی در دانش‌آموزان را می­توان به دو بخش استرس تحصیلی ناشی از انتظارات والدین و معلمان، و استرس تحصیلی ناشی از انتظارات شخصی تقسیم بندی کرد (دان و همکاران،2010).

اثرات منفی استرس تحصیلی شامل افسردگی­، اضطراب و مشکلات رفتاری است که دانش‌آموزان و نوجوانان را تحت تاثیر قرار می­دهد(دان و همکاران،2010). استرس­های گوناگون با تاثیر منفی­ای که بر مکانیسم­های مقابله فردی و اجتماعی شخص اعمال می­کند باعث کاهش مقاومت فرد می­گردد. در مطالعات متعدد تاثیر استرس بر بروز بیماری­های جسمی و روانی و اختلال در عملکرد و قدرت سازگاری به اثبات رسیده است. برای مثال استرس مربوط به فعالیت‌های تحصیلی با نتایج منفی مختلفی از قبیل بهزیستی پایین(بیکر[20]، 2003، ارمسوی، سیلیملی و گنکوز[21]، 2005) و عملکرد تحصیلی ضعیف همراه می­گردد(کلارک و ریکر[22]، 1986، لین و زیپا[23]، 1984، آکگان و سیاروشی،2003، استراترز ، پری و منز[24]، 2000؛ فلستن و ویلکاکس[25]، 1992).

مطالعات متعددی بر رابطه­ی بین استرس تحصیلی و عملکرد ضعیف تاکید دارد. بر این اساس، فلستن و ویلکاکس(1992) نشان دادند که بین سطوح استرس دانشجویان و عملکرد تحصیلی آنان، رابطه منفی و معناداری وجود دارد. در مطالعه دیگری که استراترز و همکاران (2000) گزارش کردند که سطوح استرس تحصیلی بالا با نمرات درسی پایین همراه است. در مجموع، نتایج یافته‌های فوق بر اثر مخرب استرس تحصیلی بر عملکرد تحصیلی تاکید می­کند. به علاوه سو و اوکازاکی(1990)، لی و لارسن(2000)، انگ و هان (2006) در تبیین تفاوت موجود در میزان استرس تحصیلی تجربه شده در میان دانشجویان آسیایی و غیرآسیایی بر نقش با اهمیت انتظارات و معیار­های والدین تاکید کردند. با توجه به این‌که در کشور ما ادامه تحصیل و ورود به دانشگاه موضوعی است که ذهن بسیاری را به‌خود مشغول کرده است و این استرس به‌ویژه در دانش‌آموزان دوره دبیرستان به شکل پر رنگ­تری دیده می­شود و با توجه به تاثیرات مخرب استرس تحصیلی بر سلامت‌روانی­، بهزیستی، خشونت فیزیکی و حتی مشکلات تحولی(دان و همکاران،2010)،آموزش مدیریت استرس به روش شناختی رفتاری یک رویکرد چند وجهی است که طی آن تکنیک‌هایی از قبیل آرامش آموزی^[26]، تنفس دیافراگمی^[27]، مراقبه^[28]، شناسایی افکار خودکار منفی^[29]، تحریف‌های شناختی^[30]و بازسازی آن با جایگزین کردن افکار منطقی^[31]، آموزش مقابله کارآمد، مدیریت خشم^[32]و ابراز­گری^[33] به افراد آموزش داده می­شود(آنتونی، ایرونسون و اشنایدرمن[34]، 2007). پژوهش­های متعدد اثربخشی مدیریت شناختی رفتاری استرس را در کاهش استرس پس آسیبی (باررا، مات، هافتین و تنگ[35]، 2013)، کاهش اختلال اضطراب(آرچ،آیرز، بیکر، المکو، دین و کراسک[36]، 2013)، کاهش استرس های شغلی پرستاران (اورلی، ریوکا، ریوکا و دوریت[37]، 2012) و ارتقائ پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان دبیرستانی دختر (مقیم السلام، جعفری و حسینی، 2013) نشان داده‌اند. لذا از نظر منطقی این انتظار نیز وجود دارد که مدیریت شناختی رفتاری استرس بتواند در کاهش استرس تحصیلی دانش‌آموزان نیز تاثیر گذار باشد. لذا پژوهش حاضر به بررسی این موضوع می‌پردازد که آیا مدیریت شناختی رفتاری استرس در کاهش استرس تحصیلیناشی از انتظارات شخصی و انتظارات والدین دانش‌آموزان موثر است؟

روش

طرح این پژوهش از نوع طرح‎های آزمایشی با گروه کنترل، همراه با پیش‎آزمون و پس‎آزمون است.

جامعه، نمونه و روش نمونه‌گیری: جامعه‌ی آماری این تحقیق شامل دانش‌آموزان دبیرستانی دختر شهر گمیشان بود که در سال تحصیلی92-93 مشغول به تحصیل بودند. تعداد جامعه حدود 674 نفر است. برای نمونه­گیری از 250 دانش‌آموز دختر شهر گمیشان که به طور تصادفی انتخاب و پرسشنامه استرس تحصیلی ناشی از انتظارات شخصی و والدین را پاسخ دادند 85 نفر (براساس1 نمره بالاتر از انحراف میانگین) دارای سطح بالای استرس تحصیلی در نظر گرفته شدند، که با توجه به اینکه روش تحقیق آزمایشی است و در این روش حداقل نمونه برای هر زیر گروه 15 نفر می باشد (دلاور، 2009)، اما برای افزایش اعتبار و احتمال افت برای هر زیر گروه 27 دانش‌آموز در نظر گرفته شد. به این ترتیب که54 دانش‌آموز (27 نفر در گروه آزمایشی و 27 نفر در گروه کنترل) به صورت تصادفی انتخاب و‎ به صورت تصادفی به دو گروه آزمایشی و کنترل انتساب شدند. ملاک­های ورود عبارت بودند از: 1- فقدان علائم بالینی و روان پزشکی(این دانش‌آموزان غیر از استرس مرتبط با مدرسه و تحصیل هیچ مشکل روان شناختی و جسمانی نداشتند) 2- دامنه سنی 15 الی 18 سال 3- دانش‌آموزان دختر در مقطع دبیرستان. پرسشنامه استرس تحصیلی ناشی از انتظارات شخصی و انتظارات والدین هم به عنوان یک معیار برای غربال در گام نخست و هم به‌عنوان پیش‌آزمون مورد استفاده قرار گرفته است و گروه نمونه از بین افرادی انتخاب شده­اند که استرس تحصیلی ناشی از انتظارات شخصی و انتظارات والدین آنها یک انحراف معیار بالاتر از میانگین بوده است. گروه آزمایشی طی10 جلسه آموزش مدیریت شناختی-رفتاری استرس را دریافت کردند در حالیکه گروه کنترل مداخله ای دریافت نکردند. در پایان پس آزمون برای هر دو گروه اجرا گردید. این برنامه را کارشناس ارشد مشاوره که در این زمینه آموزش دیده بود، در مدرسه اجرا کرد. برای جمع آوری اطلاعات از پرسشنامه زیر استفاده شده است:

 پرسشنامه استرس انتظارات تحصیلی(AESI)[38]: این پرسشنامه را آنگ و هوان (2006) برای ارزیابی منابع استرس­زای تحصیلی نوجوانان تهیه کرده‌اند. این آزمون با 9 سوال دارای دو خرده آزمون استرس ناشی از انتظارات والدین/معلمان و استرس ناشی از انتظارات شخصی از خود است. سئوال‌هایی مانند «1- وقتی که نتوانم انتظارات والدینم را برآورده کنم، خودم را سرزنش می­کنم. 2- وقتی که در مدرسه عملکرد خوبی ندارم، احساس می­کنم معلمم را ناامید کرده­ام». مربوط به خرده آزمون استرس ناشی از انتظارات والدین/معلمان، و سئوال های «-وقتی که نتوانم درحد معیارهای خودم باشم، دچار استرس می­شوم - وقتی در حد انتظارات خودم عمل نمی­کنم، احساس می­کنم عملکرد چندان خوبی نداشتم». به مؤلفه استرس ناشی از انتظارات شخصی مربوط است. سئوال‌ها در یک طیف 5 درجه‌ای پاسخ داده می‌شوند. که به صورت(هرگز، به ندرت، گاه گاهی، اغلب و بیشتر وقت‌ها) می‌باشد. نمرات بالاتر به معنی استرس بالاتر محسوب می­شود و بالعکس. آلفای کرونباخ برای این آزمون بین 74/0 تا 90/0 و اعتبار باز آزمایی دو هفته ای آن بین 77/0 تا 85/0 گزارش شده است، این مقیاس نمونه ایرانی بر روی دانش‌آموزان عادی و تیز هوش هنجاریابی شده است (میر­شاه­ولد، 1992). 

روش مداخله: برنامه آموزشی مدیریت استرس به شیوه‌شناختی-رفتاری (آنتونی و همکاران، 2007) شامل 10 جلسه 90 دقیقه­ای(هفته‎‎ای سه جلسه) در گروه آزمایشی اجرا شد: به طور کلی هر جلسه از دو بخش تشکیل می­شود. بخش اول آموزش آرمیدگی و تمرین تکنیک­های آرمیدگی را دربرداشت و بخش دوم به آموزش تکنیک­های شناختی- رفتاری پرداخته که با مسائل مربوط به بهزیستی دانش‌آموزان مرتبط است. جلسات مداخله به صورت گروهی تشکیل گردیده که خلاصه محتوای هر جلسه در زیر آمده است:

جلسه اول: معارفه و شرح استرسورها و چگونگی پاسخ به آنها­، آگاهی از تاثیرات جسمی استرس و پیامدهای احتمالی آن بر سلامت - آرمیدگی عضلانی برای 16 گروه عضلات.

جلسه دوم: استرس و آگاهی از تاثیر استرس بر هیجان، افکار و رفتار­- آرمیدگی عضلانی برای 8 گروه عضلات

جلسه سوم: شرح ارتباط افکار و هیجانات. ­تنفس دیافراگمی، تصویرسازی و آرمیدگی عضلانی برای 4 گروه عضلات.

جلسه چهارم: شناسایی تفکر منفی و تحریفات شناختی و راهکار­های به چالش کشیدن آنها. تنفس، تصویرسازی و آرمیدگی عضلانی منفعل.

جلسه پنجم: جایگزینی افکار منطقی به جای افکار غیر منطقی و آموزش خودزاد برای احساس سنگینی و گرما.

جلسه‌ششم: آموزش مقابله‌کارآمد و آموزش خودزاد برای ضربان قلب، تنفس، شکم و پیشانی.

جلسه هفتم: اجرای پاسخ­های مقابله کارامد و آموزش خود زاد همراه با تصویرسازی و خود القایی.

جلسه هشتم: آموزش مدیریت خشم و مراقبه مانترا.

جلسه نهم: آموزش ابرازگری در روابط بین فردی و مراقبه شمارش تنفس

جلسه دهم: شرح حمایت اجتماعی و آموزش تکنیک های حفظ و گسترش شبکه اجتماعی. مرور کلی برنامه و ایجاد برنامه مدیریت استرس شخصی

روش اجرا: روند ارائه مطالب در هر جلسه به این صورت بود که ابتدا مطالب جلسه قبل مرور می‎شد، سپس مطالب آموزشی همان جلسه ارائه می‎شد و در پایان مروری از مطالب جدید انجام می‎شد و تکالیف آموزشی مربوط ارائه می‎گردید. پس از پایان دوره نیز پس­آزمون جهت تعیین میزان استرس تحصیلی در هر دو گروه اجرا شد.

نتایج

جدول1. آماره های توصیفی در مقیاس استرس انتظارات تحصیلی در مراحل پیش آزمون و پس آزمون

از آزمون تحلیل کوواریانس عاملی جهت بررسی تفاوت بین دانش‌آموزان گروه آزمایشی و کنترل از نظر میزان استرس تحصیلی استفاده شد. نتایج آزمونBox`s M حاکی از آن بود که مفروضههمگنی ماتریس واریانس-کوواریانس تایید شد(05/0p>، 23/2=(486720،3)F). نتایج آزمون لون برای بررسی مفروضه همگنی واریانس گروه­ها نشان داد که در هر دو خرده­ مقیاس استرس ناشی از انتظارات دیگران (05/0>p،59/14=(52،1)F)، و استرس ناشی از انتظارات خود (05/0>p، 61/4=(52،1)F) دو گروه کنترل و آزمایش از نظر واریانس همگن نیستند، اما به دلیل برابری تعداد گروه های مورد مقایسه می توان نتایج را تفسیر کرد.

نتایج بررسی اثرات پیش­آزمون روی پس­آزمون استرس ناشی از انتظارات دیگران (37/0=²η،001/0p<، 40/14=(49،2)F)، اثرات پیش‎آزمون روی پس‎آزمون استرس ناشی از انتظارات خود (06/0=²η،05/0p>، 53/1=(49،2)F)، و متغیر گروه (آزمایشی و کنترل) روی ترکیب خطی خرده مقیاس‎های استرس تحصیلی(23/0=²η،01/0p<، 49/7=(49،2)F) با استفاده از آزمون لامبدای ویلکز حاکی از وجود اثر معنا‎دار بود.

جدول 2. نتایج آزمون تحلیل کوواریانس چندمتغیره برای مقایسه گروه آزمایشی و کنترل در خرده‎ مقیاس‎های استرس تحصیلی

نتایج تحلیل کوواریانس با بررسی اثر گروه در هر یک از خرده مقیاس‎ها با کنترل اثر پیش‎آزمون به عنوان عامل هم‎پراش روی پس­آزمون حاکی از آن بود که میزان استرس تحصیلی دانش‌آموزان گروه آزمایش بعد از شرکت در دوره آموزشی مهارت‎های مقابله با استرس نسبت به دانش‌آموزان گروه کنترل، کاهش معنا‎داری به لحاظ آماری در خرده مقیاس‎های استرس ناشی از انتظارات دیگران(والدین و معلمان) و استرس ناشی از انتظارات خود نشان داده است(جدول 2). بنابراین می‎توان نتیجه گرفت که برنامه آموزش مهارت‎های شناختی رفتاری مدیریت استرس باعث تغییر در میزان استرس تحصیلی دانش‌آموزان در گروه آزمایش‎ شده است.

بحث و نتیجه گیری

با ورود به دبیرستان مواد درسی هم از نظر حجم مطالب و هم از لحاظ پیچیدگی محتوای مطالبی که به دانش‌آموزان آموزش داده می­شود در قیاس با مقطع راهنمایی بسیار سنگین­تر است. این حجم‌بالا و سنگینی مطالب زمینه استرس تحصیلی را فراهم می کند. به علاوه این دانش‌آموزان آزمون کنکور را هم در برابر خود می بینند که می تواند مسیر آینده زندگی آنها را تعیین کند. موفقیت در کنکور به‌عنوان اولین مرحله در راه رسیدن به تحصیلات عالی، می­تواند تا حدی دستیابی به مشاغل و جایگاه اجتماعی قابل قبول را تسهیل کند و عدم موفقیت ممکن است برای دانش‌آموزان و خانواده‌های آنها به‌منزله از دست دادن جایگاه اجتماعی، بیکاری و رفتن به سربازی (پسران) و ... در نظر گرفته شود. همه این عوامل موجب می شود که انتظارها برای موفقیت (هم به شکل انتظار دانش‌آموزان از خودشان و هم انتظارات و توقعات والدین در رابطه با وضعیت تحصیلی فرزندان) در تحصیل و مدرسه افزایش یابد. اگر چه وجود این انتظارها در حد معقول می تواند ترغیب کننده دانش‌آموزان به تلاش بیشتر در زمینه تحصیل بوده و عملکرد تحصیلی آنها را ارتقا دهد اما اگر این انتظارهای تحصیلی(هم انتظار خود و هم انتظارات والدین) از حدی فراتر رود موجب استرس در دانش‌آموزان می‌شود و عملکرد تحصیلی و سلامت روانی آنها را تحت تاثیر قرار می‌دهد. پژوهش حاضر به بررسی اثر بخشی مدیریت شناختی- رفتاری استرس بر استرس ناشی از انتظارات تحصیلی در دانش‌آموزان دبیرستانی پرداخته است. یافته­ها نشان داد که مدیریت شناختی­– رفتاری استرس کاهش نمرات استرس انتظارات تحصیلی گروه آزمایش را در مقایسه با گروه کنترل موجب شده است. پژوهش‌های انجام شده در زمینه استرس انتظارات تحصیلی بسیار اندک است و در زمینه تاثیر مدیریت استرس بر استرس انتظارات تحصیلی دانش‌آموزان پژوهشی انجام نشده است اما نظر به اینکه مطالعات متعدد در مورد اثر بخشی مداخلات شناختی رفتاری را در کاهش افسردگی، اضطراب و استرس در گروه­های مختلف انجام شده که امکان مقایسه نتایج را فراهم می آورد و نتایج این پژوهش را می توان با نتایج پژوهش­های مربوط به این متغیر­ها مقایسه نمود. نتایج پژوهش حاضر با یافته­های دیگر پژوهش­ها که تأثیر مدیریت شناختی­-رفتاری استرس و درمانهای شناختی بر کاهش استرس، افسردگی و اضطراب(حبیبی، قنبری، خدایی و قنبری، 2013) کاهش پریشانی خلقی و استرس نیز کاهش تنش و اضطراب افراد (برین، گریتر، ورتنبرگر، دلانو، ویلکینسون، بریتباخ و همکاران[39]، 2012) را نشان داده­اند، در یک راستا قرار می‌گیرد. همچنین در پژوهش‌های دیگر تاثیر مدیریت استرس بر ارتقای بهزیستی روانی، عاطفی و اجتماعی دانشجویان (قنبری، حبیبی و شمس الدینی، 2013) ارتقای بهزیستی روانی افراد (کالارد، اونی و بانی ول[40]، 2008) نشان داده شده است که با پژوهش حاضر هماهنگ است.

یافته‌ها بیانگر تاثیر مدیریت استرس بر کاهش استرس انتظارات تحصیلی در دانش‌آموزان است که این نتیجه را می‌توان بر مبنای راهکارهای شناختی و رفتاری در نظر گرفته شده در مدیریت استرس تبیین کرد. راهبردهای رفتاری مدیریت استرس از قبیل تن آرامی و آرامش عضلانی تنش و اضطراب را کاهش می­دهد، افراد علائم جسمانی مرتبط با استرس را شناسایی کرده و با تسلط یافتن در کسب آرامش که ناسازگار با تنش است(آزاد، 2001)، استرس و تنش ناشی از انتظارهای تحصیلی را کاهش می­­دهد. شناسایی افکار خودکار منفی و تحریف­های شناختی، جایگزین کردن افکار منطقی که در جلسات چهارم و پنجم آموزش داده می­شود، نقش مهمی در ارزیابی منطقی استرسورها دارد. افراد یاد می گیرند که ارزیابی درستی از توانایی ها و استعدادهای تحصیلی خود داشته باشند و بر مبنای این ارزیابی صحیح، در رابطه با کسب موفقیت‌ها در زمینه تحصیل انتظارهایی منطقی از خود داشته باشند. که وجود این انتظارهای منطقی میزان استرس تجربه شده کاهش یافته و در نتیجه احتمال موفقیت را بالا می برد.

آموزش مهارت­های مقابله­ای (جلسات ششم و هفتم) به عنوان یکی دیگر از فنون مدیریت استرس افراد را قادر به مقابله سازگارانه می­کند، طی آن افراد می­آموزند که به جای درماندگی، انفعال و نشخوار فکری، در برابر انتظارها دیگران در زمینه مسائل تحصیلی به افزایش توانمندی­های خود و کاهش ملزومات موقعیت استرس­زا(راهبرد مساله مدار) روی آورند. استفاده مناسب و بهینه از این راهبرد شیوه­ای موثرتر و کارآمدتر است که می تواند در تعدیل استرس های تحصیلی موثر گردد. همچنین وقتی افراد با استفاده از فنون رفتاری قادر به کاهش تنش و علائم جسمانی همراه استرس می­شوند، احساس کنترل در آنها افزایش می­یابد(آنتونی، ایرونسون و اشنایدرمن، 2007) افرادی که احساس کنترل بیشتری دارند، که وجود احساس کنترل موجب کاهش استرس می‌شود.

در مجموع، می­توان گفت که در برنامه مدیریت استرس مهارت­های آرمیدگی، تنفس دیافراگمی، آرامش عضلانی، مراقبه، شناسایی افکار خودکار منفی و تحریف­های شناختی، جایگزین کردن افکار منطقی، آموزش مقابله کارآمد، مدیریت خشم، و ابرازگری آموزش داده می­شود (یورلینگر بونتکو[41]، 2005). این نوع آموزش باعث‌افزایش احساس کنترل، خود کارآمدی، عزت نفس، سازگاری و حمایت اجتماعی را به همراه دارد و مجموعه این عوامل به کاهش اضطراب، افسردگی و استرس می­شود.

بر این اساس آموزش مهارت‌های زندگی در حد عام (مدیریت زمان، مقابله با هیجانات منفی، مدیریت مسائل عاطفی، سبک­های مقابله سالم، مدیریت‌استرس، افزایش اعتماد به نفس، روش‌های ارتباطی سالم، مهارت‌ حل‌مساله؛ مهارت سازگاری) برای والدین دانش‌آموزان، و مدیریت استرس به شیوه شناختی-رفتاری در حد خاص به دانش‌آموزان دبیرستانی، کارشناسان مرکز مشاوره، معرفی مراکز مشاوره به دانش‌آموزان و تسهیل مراجعه به آن، از مهم­ترین روش‌های مقابله با استرس تحصیلی شناخته شده­اند.

جامعة آماری پژوهش (آزمودنی­های پژوهش ترکمن هستند)، محدودیت­هایی را در زمینة تعمیم یافته­ها به سایر گروه‌های قومی و فرهنگی مطرح می­کند که باید در نظر گرفته شود. به علاوه، مشکلات احتمالی مربوط به اعتبار مقیاس استرس انتظارات تحصیلی و نمره برش معادل یک انحراف استاندارد بالای میانگین مورد استفاده در این پژوهش را که در مراحل مقدماتی قرار دارد، نباید از نظر دور داشت. برای بررسی دقیق­تر چگونگی تاثیر مدیریت استرس به شیوه شناختی-رفتاری بر استرس انتظارات تحصیلی پیشنهاد می­شود: تاثیر مولفه­های شخصیتی، شیوه‌های فرزند پروری و سبک­های مقابله بر متغیر استرس انتظارات تحصیلی در تحقیقات بعدی کنترل یا مطالعه قرار گیرند؛ پروژه با آگاهی از محدودیت­های پژوهش حاضر و بر اساس دستورالعمل اجرایی در مدارس استان‌های مختلف کشور به اجرا درآید؛ موازات شروع و اجرای طرح، اقدامات لازم در خصوص تغییر نگرش مسئولان و همگام کردن هر چه بیشتر آنها صورت پذیرد؛ دانش‌آموزان دبیرستانی تنها یکی از گروه­هایی هستند که تحت تاثیر استرس انتظارات تحصیلی هستند. دانش‌آموزان ابتدایی، راهنمایی و حتی دانشجویان دانشگاه هم دارای وضعیتی مشابه هستند، لذا پیشنهاد می­گردد مداخلاتی از این قبیل بر روی این گروه­­ها نیز اجرا شود.